Akademik Veri Yönetim Sistemi
26. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Sempozyumu, Mersin, Türkiye, 19 - 22 Ekim 2022, ss.192-193
ERMENİ SANATINDA HAÇKAR/HAÇTAŞI
Haç, Hıristiyan dünyasının tümünde olduğu gibi, Ermeni kültüründe de dini ve manevi
bir sembol olarak çok önemlidir. Bu sembol, Ermeni anıtsal mimarisine özgü haçkarlarda/
haçtaşlarında kendine özel bir yer edinmiştir. Ermenice “Խաչքար” haçkar kelimesi, “Խաչ”
haç ve “քար” taş kelimelerinin birleşiminde oluşur. Haçkar, merkezinde haç motifi olan,
genellikle dikdörtgen, serbest veya kayalar ya da yapılar üzerine dik yerleştirilmiş taşları
tanımlamak için kullanılır.
Ermeni sanatında haçkarın kilise ve kilise düşüncesiyle güçlü bir bağı vardır. Ermenilerin
1700 yıllık Hıristiyan geçmişinin bir sembolüdür. Haçkarlar, özellikle Kafkasya'da Ermenile-
rin yerleştiği bölgelerde Hristiyanlığı kabul ettikleri 4. yüzyıldan itibaren, ancak daha yoğun
olarak 5.-7. yüzyılda ortaya çıkmaya başlamıştır. Keski, murç, çekiç gibi aletlerle yerel taş
üstüne oyulan haçkar bittiğinde, yapılış amacına uygun olarak din adamı tarafından kutsanır.
Orta Çağ'da yoğun olarak yapılan haçkarlar, 9. yüzyılın sonlarından itibaren dini
yapıların cephelerinde de yer almıştır. Sadece dini yapıların duvarlarında değil, onların etrafın-
daki avlu duvarlarında, manastır kompleksleri içindeki farklı işlevli mekânlarda, köprülerde,
su kaynaklarında vb. kullanılmıştır. Haçkarın yoğun kullanımı çeşitli türlerde süslemelerin,
kompozisyonların ve zarif işçiliklerin ortaya çıkmasını sağlamıştır.
Son araştırmalar, Ermeni mimarisindeki haçkarlarda süsleme açısından karakteristik bir
bütünlük olmadığını ortaya koymuştur. Haçkarların, karakteristik özellikleri dikkate alındığın-
da, farklı coğrafyalarda, farklı ekollerle şekillendiği gözlenmiştir. Bu durumda, haçkarların
tarihi, süslemeleri ve sembolik anlamları bir bütün olarak değerlendirilmelidir.
Orta Çağda siyasi ve askeri olarak karışık olan Ermenilerin yaşadığı Kafkasya bölge-
sinde gelişen haçkarların, özellikle süslemeleri açısından, temas halinde olduğu toplumlar-
dan etkilendiği, onları da etkilediği görülür. Ermenilerin kimliği için pek çok anlam ifade
eden haçkar geleneği, zaman zaman kesintiye uğrasa da, yüzyıllar boyunca devam etmiştir.
Günümüzde de Ermenistan’da amaçlarına uygun olarak haçkar yapımı sürdürülmektedir.
Anahtar Kelimeler: Ermeni, Haçkar, Haçtaşı, Orta Çağ, Mimari
KHACHKAR IN ARMENIAN ART
The cross is very important as a religious and spiritual symbol in Armenian culture, as in
the whole of the Christian world. This symbol has a special place in the khachkars/crossstones of
Armenian monumental architecture. The Armenian word “Խաչքար” khachkar is formed from
the combination of the words “Խաչ” cross and “քար” stone. Khachkar is used to describe stones
with a cross motif in the center, usually rectangular, freestanding or placed vertically on rocks or
structures.
The khachkar in Armenian art has a strong connection with the church and the idea of the
church. It is a symbol of the 1700 years Christian past of the Armenians. Khachkar began to
appears in the regions where Armenians are settled, especially in the Caucasus, from the 4th cen-
tury when they accepted Christianity, but more intensely in the 5th-7th. Some khachkars placed
in open areas as tombstones or steles have monumental dimensions from 30 cm to 2 m or even
higher. When the khachkar, which is carved on the local stone with tools such as chisels, chisels,
hammers, is finished, it is blessed by the clergy in accordance with its purpose.
The khachkars, which were made intensively in the Middle Ages, have been on the facades
of religious buildings since the end of the 9th century. It was used not only on the walls of re-
ligious buildings, but also on the courtyard walls around them, in different functional spaces in
monastic complexes, bridges, and water sources, etc. The extensive use of khachkar has led to the
emergence of various kinds of ornaments, compositions and elegant craftsmanship.
Recent research has revealed that khachkars in Armenian architecture do not have a char-
acteristic unity in terms of ornamentation. Considering their characteristics, it was observed that
khachkars were shaped by different schools in different geographies. In this case, the history,
decorations and symbolic meanings of khachkars should be considered as a whole.
Armenians khachkars, especially in terms of their decoration, influenced from the societies
they were in contact with in the Caucasus and also affected them. The khachkar tradition, which
has many meanings for the identity of the Armenians, continued for centuries, although it was
interrupted from time to time. Nowadays, khachkars are produced in Armenia in accordance with
its purposes.
Key Words: Armenian, Khachkar, Cross Stone, Middle Ages, Architecture