Kent Ve Kültür Tarihi Bağlamında İstanbul’un "Varoş[" larında Bulunan Eski Rum Köyleri Ve Ortodoks Kiliseleri Envanteri

Bizans İmparatorluğu ve daha sonra da İstanbul’un fethi ile Osmanlı İmparatorluğu döneminde Başkentin tarım ve hayvancılıkla ilgili ihtiyaçlarını karşılayan pek çok Rum köyü 30 Ocak 1923  mübadeleye tabi tutulmuştur. O dönemde Eyüp'ün köyleri(karye) olan Küçükköy, Cebeciköy, Boğazköy, Arnavutköy ve Esenler(Litros)'de Rum Ortodoks nüfus ikamet etmekteydi.  İnciciyan’a göre; 18. Yüzyıl’da Eyüp İstanbul’un en yakın “varoşu”dur ve Çatalca, Büyük ve Küçük Çekmeceler, Silivri, Ereğli, Midye ve Terkos nahiyeleri Eyüp kazasının sınırları içindedir.  Mübadele sürecinin başlamasıyla bu köylerde yaşayan Rum Ortodoks nüfus Yunanistan’a, Yunanistan’dan gelen Müslüman  Türkler de bu köylere yerleştirilmiş ve  bu köylerdeki mevcut kültür birikiminin üzerine farklı kültürler eklenmeye başlamıştır. Bu köylerde mevcut olan ve günümüze ulaşabilen kiliseler  İstanbul sur dışındaki bölgelerden sorumlu Terkos Metropolitliği’ne bağlıdır. İnşa kitabeleri yok olmuş bu kiliseler mübadeleden sonra cemaatsiz kalmış ve günümüze ulaşıncaya kadar farklı işlevlerde(askeri bina, cam ve lastik atölyesi, depo, okul, kurs vs.)   kullanılmıştır. Bugün bu tarihi kiliselere işlev-anlam açısından baktığımızda biri halk eğitim merkezine, biri dijital kütüphaneye, ikisi camiye dönüştürülmüştür. Diğer biri ise yıkıntı halindedir. Plan olarak  bu kiliselerde, Hıristiyanlık dini mimarisinde uzun süre yaygın olarak kullanılan bazilika plan tipinin uygulandığı görülmektedir. Kökeni İÖ. 2. Yüzyıla kadar inen erken Roma imparatorluğunda mahkeme, çarşı ve toplantı salonları gibi halka yönelik sosyal yapılar olarak kullanılan bu binalar boyutlarının büyük olması ve ayin şekline uygun olması nedeniyle tercih edilmiş ve Hıristiyanlığın yaygınlaşmasıyla bu binalara dini işlevler kazandırılmıştır. Bugün İstanbul’un varoşları veya banliyöleri olarak nitelendirebileceğimiz bu bölgeler mevcut Rum Ortodoks kiliseleri ile Rum Ortodoks kültürü  ve sahip olduğu arkeolojik kalıntıları açısından  bu güne kadar incelenmemiş olup; bu çalışmayla,  İstanbul’un kent ve kültür tarihi açısından önemli olan bu köyler ve günümüze ulaşabilmiş bu kiliseler/arkeolojik kalıntıların envanteri çıkarılarak yazılı ve görsel kaynaklar doğrultusunda tanıtılmaya çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler: İstanbul, Kent ve Kültür Tarihi,  Varoş, Osmanlı Dönemi Rum Ortodoks Kültürü, Köyleri ve Kiliseleri

[i] Burada “varoş” kanramı hem Osmanlı dönemi hem de günümüzdeki ifadesi ile eşgüdümlü kullanılmıştır.