Ermeni Sanatında Haçkar/Haçtaşı

Sağır G.

26. Orta Çağ ve Türk Dönemi Kazıları ve Sanat Tarihi Araştırmaları Kitabı, Candan Ülkü, Editör, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı, Ankara, ss.615-630, 2024

  • Yayın Türü: Kitapta Bölüm / Araştırma Kitabı
  • Basım Tarihi: 2024
  • Yayınevi: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı
  • Basıldığı Şehir: Ankara
  • Sayfa Sayıları: ss.615-630
  • Editörler: Candan Ülkü, Editör
  • İstanbul Üniversitesi Adresli: Evet

Özet

ERMENİ SANATINDA HAÇKAR/HAÇTAŞI

Haç, Hıristiyan dünyasının tümünde olduğu gibi, Ermeni kültüründe de dini ve manevi bir sembol olarak çok önemlidir. Bu sembol, Ermeni anıtsal mimarisine özgü haçkarlarda/haçtaşlarında kendine özel bir yer edinmiştir. Ermenice “Խաչ” haç ve “քար” taş kelimelerinin birleşiminde oluşan “Խաչքար” haçkar/haçtaşı, serbest şekilde, kayalar üzerinde veya yapılarda bulunan, merkezinde haç motifi olan genellikle dikdörtgen şeklinde, dik yerleştirilmiş taşları tanımlamak için kullanılmıştır.

Ermeni sanatında haçkarın kilise ve kilise düşüncesiyle güçlü bir bağı vardır. Ermenilerin 1722 yıllık Hıristiyan geçmişinin bir sembolü olan haçkarlar, onların yerleşik oldukları bölgelerde, özellikle Kafkaslarda, Hristiyanlığın kabul edildiği 4. yüzyıldan itibaren, ama daha yoğun olarak 5.-7. yüzyıllarda görülmeye başlamıştır. Başlangıçta mezar taşı ya da stel olarak serbest şekilde açık alanlara yerleştirilmiş haçkarlar, 30 cm’den 2 m’ye, hatta bazı örneklerde daha da yüksek, anıtsal boyutlara sahiptir. Keski, murç, çekiç vb. aletler kullanılarak yerel taş üstüne oyulan haçkar bitirildiğinde, yapılış amacına uygun olarak din adamı tarafından kutsanır.

Ortaçağ boyunca yaygınlaşan, genellikle alçak kabartma tekniğinde yapılan haçkarlar, 9. yüzyıl sonlarından itibaren özellikle dini yapıların cephelerine de yerleştirilmeye başlanmıştır. Haçkarların sadece dini yapıların duvarlarında değil, onların etrafında, avlu duvarlarında, manastırkompleksleri içindeki farklı işlevli mekânlarda, köprülerde, su kaynaklarında vb. yer bulması, çeşitli türlerde süslemelerin, kompozisyonların ve zarif işçiliklerin ortaya çıkmasını sağlamıştır.

Son çalışmalarla birlikte, Ermeni mimarisinde görülen haçkarlarda süslemeler açısından karakteristik bir bütünlük olduğunu söylemek güçleşmiştir. Haçkarların karakteristik özellikleri dikkate alındığında farklı coğrafyalarda, farklı ekollerle şekillendiği gözlenmiştir. Böylece haçkarların tarihini, süslemelerini ve sembolik anlamlarını bir bütün olarak değerlendirmek gerektiği anlaşılmıştır.

Ortaçağda siyasi ve askeri olarak karışık olan Ermenilerin yaşadığı Kafkasya bölgesinde gelişen haçkarların, özellikle süslemeleri açısından, temas halinde olduğu toplumlardan etkilendiği, onları da etkilediği görülür. Ermenilerin kimliği için pek çok anlam ifade eden haçkar geleneği, zaman zaman kesintiye uğrasa da, yüzyıllar boyunca devam etmiştir. Günümüzde de Ermenistan’da amaçlarına uygun olarak haçkar yapımı sürdürülmektedir.

Anahtar Kelimeler: Ermeni, Haçkar, Haçtaşı, Orta Çağ, Mimari

KHACHKAR/CROSS STONE IN ARMENIAN ART

The cross is very important as a religious and spiritual symbol in Armenian culture, as in the whole of the Christian world. This symbol has a special place in the khachkars/crossstones of Armenian monumental architecture. The Armenian word “Խաչքար” khachkar is formed from the combination of the words “Խաչ” cross and “քար” stone. Khachkar is used to describe stones with a cross motif in the center, usually rectangular, freestanding or placed vertically on rocks or structures.

The khachkar has a strong connection with the church and the idea of the church in Armenian art. It is a symbol of the 1722 years Christian past of the Armenians. Khachkar began to appears in the regions where Armenians are settled, especially in the Caucasus, from the 4th century when they accepted Christianity. Some khachkars placed in open areas as tombstones or steles have monumental dimensions from 30 cm to 2 m or even higher. When the khachkar, which is carved on the local stone with tools such as chisels, chisels, hammers, is finished, it is blessed by the clergy in accordance with its purpose.

The khachkars, which were made intensively in the Middle Ages, have been on the facades of religious buildings since the end of the 9th century. It was used not only on the walls of religious buildings, but also on the courtyard walls around them, in different functional spaces in monastic complexes, bridges, and water sources, etc. The extensive use of khachkar has led to the emergence of various kinds of ornaments, compositions and elegant craftsmanship.

Recent research has revealed that khachkars in Armenian architecture do not have a characteristic unity in terms of ornamentation. Considering their characteristics, it was observed that khachkars were shaped by different schools in different geographies. In this case, the history, decorations and symbolic meanings of khachkars should be considered as a whole.

Armenians khachkars, especially in terms of their decoration, influenced from the societies they were in contact with in the Caucasus and also affected them. The khachkar tradition, which has many meanings for the identity of the Armenians, continued for centuries, although it was interrupted from time to time. Nowadays, khachkars are produced in Armenia in accordance with its purposes.

Key Words: Armenian, Khachkar, Cross Stone, Middle Ages, Architecture