Research Information System
Uluslararası Kâdî Abdülcebbâr Sempozyumu, Karabük, Turkey, 1 - 03 November 2024, (Unpublished)
Kādî Abdülcebbâr (ö. 415/1025) Mu‘tezile
içerisinde olduğu kadar Şiî kelâmî düşünce geleneği açısından da önemli bir yere
sahiptir. Ebû Abdullah el-Basrî (ö. 369/979-80) ile artan Mu‘tezile
ve Şia etkileşimi Kādî Abdülcebbâr ile birlikte zirveye ulaşmıştır. Çalışmamız
bu etkileşimi ivaz düşüncesi özelinde göstermeyi hedeflemektedir. Bu
minvalde Kādî Abdülcebbâr’ın ivaz düşüncesini tevarüs eden Şerîf el-Murtazâ (ö. 436/1044) Ebû Ca‘fer et-Tûsî (ö. 460/1067) ve son olarak Nasîrüddin Tûsî’nin (ö.
672/1274) konuyla ilgili görüşleri ele alınacaktır. Dünyada var olan tüm elem
ve üzüntülerin kabih olmadığına ve dünyada ya da ahirette bir karşılığının
bulunması gerektiğine dair inançtan hareketle ortaya çıkan ivaz düşüncesi
Mu‘tezile tarafından vücûb alellah görüşü çerçevesinde ele alınmıştır.
Maddî veya manevî türden bu acıların karşılığında, övgü ve yüceltmeye konu
olmamaları sebebiyle sevap; acı çekmenin bir hak ediş olması hasebiyle
de tefaddul yoluyla nimet verilemeyeceğini ifade ederek ivazı sevap ve
tefadduldan ayıran Kādî Abdülcebbâr ivazın vücûbiyeti, sebepleri ve uygulama
biçimini detaylı bir şekilde ortaya koymuştur. İmâmiyye’nin önde gelen
alimlerinden Şerîf el-Murtazâ ise daha önce Şeyh Müfid tarafından ortaya
konulan ivaz düşüncesini, hocası Kādî Abdülcebbâr’dan tevarüs ettiği ilâhî
adalet anlayışı doğrultusunda yeniden yorumlayarak İmâmiyye kelâmına dahil
etmiştir. Talebesi Ebû Ca‘fer et-Tûsî tarafından da benimsenen bu yöntemle
ivaz, ilâhî adalet ve teklif nazariyesi ekseninde ele alınmış, elemlerin
varlığı ve tasnifi gibi bahisler Kādî Abdülcebbâr’ın el-Muğnî adlı
eserinde olduğu gibi meseleye dahil edilmiştir. İvaz ve elemlerle ilgili
görüşlerini Şiî kelâmından alan Nasîrüddin Tûsî’ye gelindiğinde ise Kādî
Abdülcebbâr ile neredeyse aynı görüşte olduğu görülmektedir. Bu benzerliği gösterebilmek
için Tûsî’nin ivaz anlayışı elemler bahsi ile bağlantılı olarak ortaya
konulacak ve Kādî Abdülcebbâr’ın görüşleriyle mukayese edilecektir.