Akademik Veri Yönetim Sistemi
VII. Uluslararası Genç Türkologlar Sempozyumu, Bishkek, Kırgızistan, 21 - 23 Nisan 2016, ss.8
Arapça
kökenli bir kelime olan ve “alet, vasıta” anlamına gelen edatlar, yalnız
başlarına manaları olmayan sadece isim ve isim soylu sözcük ve sözcük
gruplarından sonra gelerek onları anlam bakımından desteklemek suretiyle bir
gramer vazifesi gören görevli sözlerdir.
Edatların cümle içindeki kurdukları
anlam ilişkileri geçici olup eklendikleri sözcük ve sözcük grupları arasına
başka bir unsur girmemektedir. Edatlar şekil bakımından kelime, işleyiş bakımından ad çekim (durum) ve bazı hâllerde
yapım ekleri niteliğinde olup isim görevinde kullanılmadıkları sürece hâl ve
iyelik eklerini almaz, çekime girmezler.
Türk dilinde edat türeten hususî
ekler bulunmadığı için edatlar çoğu zaman belirli isim çekim ekleri ve
zarf-fiil eklerinin kalıplaşması yoluyla oluşmaktadır. Cümle içindeki kelimeler
arasında semantik birliği sağlayan ve anlamı tamamlayan edatlar bir dile ifade
gücü kazandıran en önemli yapılardır. Eski Türkçeden itibaren kesintisiz bir
şekilde Türk dilinin her döneminde takip edebildiğimiz edat gramer kategorisi,
bir dilin gelişmişlik seviyesinin belirleyici unsurları arasında yer
almaktadır.
Bir dilde isim ve fiil olmak üzere
iki aslî unsur ve “edatlar” adı altında yardımcı unsurlar bulunmaktadır. Türkiye
Türkçesine en yakın lehçe olan ve XV. yüzyılda Batı Türkçesinin doğu dairesinde
karşımıza çıkan Azerbaycan Türkçesi de Eski Türkçenin dil özelliklerine sadık
kalmış bir Oğuz grubu Türk lehçesi olarak bu yardımcı unsurlar bakımından
zengin bir malzemeye sahiptir.
Bu makalede, Şehriyar’ın ana dili
ile yazdığı ve iki kısımdan müteşekkil, her biri 5 mısralık toplam 125 kıtalık Héyder Baba’ya Selâm adlı manzumesi edat
gramer kategorisi bağlamında incelenecektir. Her biri 11’li hece ölçüsü ile
kaleme alınmış olan bu şiir Tebriz ağzının dil hususiyetlerini taşımaktadır. Héyder Baba’ya Selâm adlı şiirin burada
verilen metni eserin Tebriz baskısından alınmıştır.
Bir dilin zenginliği kelime
sayısının fazlalığından ziyade ifade imkânlarının genişliği ile ölçülmektedir. Héyder Baba’ya Selâm adlı şiirde de Azerbaycan
Türkçesinin ifade gücünü ortaya koyacak olan edatların “görevlerine
(fonksiyonlarına)” ve “yapılarına” göre tasnifi yapılacak, “ortak yazı dili”
ile “edebî dil” çerçevesinde taşıdığı öneme dikkat çekilecektir.