Akademik Veri Yönetim Sistemi
İslam İktisadı ve Emek, Sezgin Y. E., Editör, İgiad Yayınları, İstanbul, ss.205-232, 2016
Osmanlı’nın en uzun yüzyılı olarak nitelendirilen XIX. yüzyıl, devlet ve toplum için önceki dönemlere göre şartların değiştiği ve ağırlaştığı bir dönem olmuştur. Kaybedilen savaşlar ve bozulan mali yapıyla birlikte devletin toplum üzerindeki hakimiyeti zayıflarken, ekonomik alanda da Avrupa karşısındaki göreli geri kalmışlık tam anlamıyla hissedilmeye başlanmıştır. Bu duruma çözüm bulmayı amaçlayan Osmanlı yönetimi, sanayi devrimini gerçekleştirmiş Avrupa ülkelerini örnek alarak bir reform süreci başlatmıştır. Bu reform süreciyle birlikte Osmanlı klasik iktisadî ilkeleri de terk edilmiştir. Sanayileşmeyi temel hedeflerinden birisi olarak değerlendiren devlet, tekstil, ipekçilik, tütün ve gıda gibi üretim alanlarında fabrikalar açmaya başlamıştır. Uluslararası ticari ve ekonomik ilişkilerin güçlenmesiyle kamu yanında zamanla özel girişimciler de fabrikalar açmaya başlamıştır. Üretim sisteminde küçük üreticiliğe dayanan loncalardan ziyade fabrika tarzı üretimin ön plana çıkması, ücretli işçiliğin de yaygınlaşmasına yol açmıştır.
Çalışma hayatında işçi-işveren taraflarının netleştiği ve çıkarlarının farklılaştığı bu yeni dönemde, sanayi hayatında görülen bir yenilik kadın işçilerin artması olmuştur. Ekonomik yapıdaki bozulmaya paralel olarak zamanla enflasyon gibi olumsuzlukların güç kazanması, halkın satın alma gücünü düşürmüş, toplumun diğer kesimleri gibi Müslüman kadınlar için de işçilik yapmak bir tercihten ziyade zorunluluk haline gelmiştir. Ancak bu tercih, toplum gibi devlet yöneticilerinin de ataerkil-muhafazakâr yapısı ve İslami hassasiyetleri nedeniyle çeşitli engellerle karşılaşmıştır. Osmanlı devleti Müslüman kadınların sanayi hayatında erkek işçilerle birlikte çalışmasına engel olmaya çalışmış, engel olamadığı durumlarda ise en azından üretim merkezlerinde dinî kriterlere uygun bir fiziksel denetimi gerçekleştirmeye çalışmıştır. Ancak son dönem devlet kayıtlarından da görülebileceği üzere, devletin bu politikaları yoksulluk ve iktisadi şartların ağırlığı nedeniyle sonuç verme açısından oldukça zayıf kalmıştır.
Son dönem Osmanlı çalışma hayatında Müslüman kadınların ücretli işçilik yapmasındaki artışı devletin bu duruma bakışı ile birlikte değerlendiren bu çalışma, devlet yöneticilerin dinî hassasiyetlerinin iktisadi hayatta nasıl karşılık bulma açısından etkinliğini incelemektedir. Çalışmada ilk olarak XIX. yüzyılın Osmanlı ekonomisi ve çalışma hayatı için ne gibi değişikliklere yol açtığı üzerinde durulacaktır. Daha sonra bu dönemde Müslüman kadınlar arasında işçiliğin yaygınlaşması karşısında devletin tepkisine ve bu tepki sonucu uygulamaya konulan politikaların etkinliğine değinilecektir. Son olarak da devletin bu tepkilerinin kısmî bir esneme yaşadığı 1910’lar sonrasın savaş dönemi ele alınarak, Müslüman kadınların işçilik yapmasına karşı devlet yöneticilerinin zihniyetindeki değişimin hangi dinamiklerden kaynaklandığı ve kalıcılığı sorgulanacaktır.