Akademik Veri Yönetim Sistemi
Sanat Tarihi Yıllığı, cilt.25, ss.105-148, 2016 (Hakemli Dergi)
Öz
Topografi k, coğrafi ve stratejik özellikleri nedeniyle Niksar Kalesi,
Orta Karadeniz bölümünün iç kısımlarını denetleyen ve savunan bir “garnizon”
tipi yerleşim yeri olarak yüzyıllar boyunca güvenlik konusunda
önemli hizmetler vermiştir. Ancak Niksar’ı sadece “kale tipi” bir yerleşim
yeri olarak tanımlamak doğru olmaz. En geç Danişmendliler döneminden
beri, büyük olasılıkla da Roma veya Bizans çağından beri kale içinde bir
yerleşimin söz konusu olduğu gibi, yerleşimin sadece kale içiyle sınırlı
kalmadığı sur dışındaki mevcut yapı izlerinden anlaşılmaktadır.
Surlarda ve surları tahkim eden burçlarda, kale duvarları içindeki
yapılarda farklı duvar örgülerine rastlanılması kalenin geçirmiş olduğu
onarım ve ilavelere işaret etmektedir. Yalnız kaleye dair verilebilecek tek
somut tarih, 1198 yılıdır ve Anadolu Selçuklu Sultanı II. Rükneddin Süleyman
Şah dönemine ait kitabede okunmaktadır.
Tarihsel açıdan ele alındığında, iç kalenin ortasını teşkil eden bölümün
kalenin en erken tarihli bölümü olması kuvvetle muhtemeldir. Bu bölümde
mevcut medrese, türbe, hamam, iç kale mescidi dışında, kaleye ilgili idari
ve muhafız yapılarının bulunması ihtimal dâhilindedir. Daha erken tarihli
olduğu düşünülen iç kalenin orta bölümünün batısına Danişmendiler
döneminde yeni yapılar inşa edilerek yerleşimin özellikle 12. yüzyılda bu
yöne doğru geliştiğine ve kalenin bu dönemde yoğun olarak kullanılan bir
yerleşim yeri olduğuna işaret etmektedir.
Kaledeki bazı yapıların inşa edildiği tarih ve hatta işlevi konusu
tartışmalıdır. Kalede bulunması kuvvetle muhtemel zindanın yeri henüz
tahmin edilememektedir. Ortaçağ kalelerinden Antep, Afyon, Harput,
Şebinkarahisar ve Amasya kalelerinde zindanın olduğu bilinmektedir.
Bu kalelerden özellikle de Harput ve Amasya’daki zindanlara tünellerle
ulaşılmaktadır. Bu sebeple de bu kaleye ait tünellerde yapılacak çalışmalar
tünelle bağlantılı bir zindanın bulunup bulunmadığı sorusuna da daha net
cevap verecektir. Özellikle de han, mutfak, hapishane ve tüneller ile iç
kalenin orta bölümündeki tonoz örtülü bölümde detaylı çalışmalara hatta
kazılara ihtiyaç duyulmaktadır. Ancak bu şekilde yapılacak olan yorumlar
ile Niksar Kalesi’ni tanımlamak ve tarihlendirmek daha sağlam bir zemine
oturabilir.
Sonuç olarak bu makalede, kalenin tarihsel gelişimi, kaledeki işlevi
tartışmalı bazı yapıların fonksiyonunun ne olabileceği ve aynı zamanda
kalenin ve kale içindeki yapıların tarihlendirme problemi ele alınmış ve
Niksar Kalesi’nin mimarisi detaylı olarak tanıtılmıştır.