İlim ve Seyahati veya Mu‘cem ve Rihle Türünü Birleştirmek: Mağribli Âlim-Seyyâh Tücîbî’nin Müstefâdür-rihle’sinde Mısır ve Hicaz Seyahati

Midilli M. E.

I. Uluslararası Evliya Çelebi Sempozyumu: Seyahat Tarihi ve Kültürü, İstanbul, Türkiye, 5 - 07 Ekim 2023, ss.61

  • Yayın Türü: Bildiri / Özet Bildiri
  • Basıldığı Şehir: İstanbul
  • Basıldığı Ülke: Türkiye
  • Sayfa Sayıları: ss.61
  • İstanbul Üniversitesi Adresli: Evet

Özet

Hicrî ilk asırlardan itibaren Mağrib’ten gelen hacılar için İskenderiye üzerinden Kahire’ye, daha sonra Yukarı Mısır’a ve Kızıldeniz’in kuzey sahilindeki Ayzâb’a, oradan deniz yoluyla Cidde’ye ve son olarak Haremeyn’e uzanan yolculuk en çok tercih edilen hac güzergahını oluşturmuştur. 7. (13.) yüzyılda bu güzergahı izleyerek hacca giden ve hac seyahatiyle ilim için seyahati, yani rihleyi birleştiren Mağribli âlimler bulunmaktaydı. Bu âlimlerden biri olan Kâsım b. Yûsuf et-Tücîbî de (ö. 730/1329) Müstefâdü’r-rihle ve’l-iğtirâb [Seyahat ve Gurbetin Faydaları] adlı seyahatnameyi telif etmiş ve bu eserde rihle ve mu‘cemü’ş-şüyûh telif türlerini bir araya getirmiştir. Çeşitli gayelerle yolculuğa çıkan seyyahların seyahat notlarını derledikleri eserler rihle edebiyatını oluştururken âlimlerin ders aldıkları hocalarını, onlardan tahsil ettikleri rivayetleri ve metinleri derledikleri eserlere ise İslam telif tarihinde mu‘cem, meşyeha, bernâmec, fehrese ve sebet gibi isimler verilmiştir. Tücîbî’nin Müstefâdü’r-rihle’si hac seyahatini, güzergahındaki menzilleri, şehirlerin fizikî ve sosyo-ekonomik durumlarını, tarihini, mimari eserlerini ve insanlarını tasvir etmesi bakımından rihle türünün; ziyaret ettiği şehirlerde kendilerinden ders aldığı hocalarını ve onlardan tahsil ettiği rivayetleri ve metinleri sistemli bir şekilde kaydetmesi bakımından mu‘cem türünün özelliklerini taşımaktadır. Aslının üç cilt olduğu düşünülen Müstefâdü’r-rihle’nin yalnızca ikinci cildinin bir kısmı günümüze ulaşmış olup bu kısım, Tücîbî’nin 696 (1296) yılında Kahire’den başlayıp Kûs şehri üzerinden Kızıldeniz’in kuzeyindeki liman şehri Ayzâb’a, daha sonra deniz yoluyla Cidde’ye ve oradan da Mekke’ye ulaşan seyahatini ve bu seyahate dair notlarını ihtiva etmektedir. Bu tebliğde Müstefâdü’r-Rihle’deki seyahat güzergahı ve müellifin ziyaret ettiği şehirler ArcGIS programı kullanılarak mekansallaştırılacaktır. Ayrıca rihle ve mu‘cem türünü bir araya getiren eserin planı ve üslubu değerlendirilerek ele alınan dönemde telif türleri arasındaki geçişkenliğe dikkat çekilecektir. Son olarak Tücîbî’nin Kahire ve Mekke’de kurduğu ilmî ilişkiler ağı ele alınarak hac seyahatlerinin ibadetle ilim tahsilini birleştiren yönü ve Müstefâdü’r-rihle’nin bu konuya şahitliği üzerinde durulacaktır.

From the first hijrī centuries, the most popular hajj route for the Maghribī pilgrims was to travel through Alexandria to Cairo, then to Upper Egypt and ʿAydhāb on the northern shore of the Red Sea, then to Jidda by sea and finally to Ḥaramayn. During the seventh/fourteenth century, there were Maghribī scholars who followed this route for pilgrimage and combined pilgrimage with traveling for knowledge. One of these scholars, al-Qāsim b. Yūsuf al-Tujībī (d. 730/1329), compiled a travelogue called Mustafād al-riḥla wa-al-ightirāb [The Benefits of Travel and Being Abroad], in which he brought together the literary genres of riḥla and muʿjam al-shuyūkh. While the travel notes written by scholars, pilgrims, merchants, envoy etc. constitute the genre of riḥla, the works in which scholars compiled the names and short biographies of their teachers alongside the narrations (marwiyyāt) and texts they had taken from them over the course of their education were called muʿjam, mashyakha, barnāmaj, fahrasa and thabat. Al-Ṭujībī’s work bears the characteristics of the riḥla genre in terms of describing his pilgrimage, the destinations on his route, the physical and socio-economic conditions of the cities, their history, architectural landmarks and people; and of the muʿjam genre in terms of recording the scholars he studied with in the cities on his route and the narrations and texts he had taken from them. Mustafād al-riḥla was originally three volumes in length, however, only a certain part of the second volume has survived. This part covers al-Tujībī’s travel notes in the year of 696 (1296), starting from Cairo, through the city of Qūṣ to the port city of ʿAydhāb in the north of the Red Sea, then to Jidda by sea and from there to Mecca. In this paper, al-Tujībī’s travel, as depicted in Mustafād al-riḥla, will be spatialized through the ArcGIS software. In addition, the paper evaluates the plan and the style of the work that blends the riḥla and muʿjam genres and underlines the combinations and hybridizations of literary genres. Finally, dealing with the scholarly network established by al-Tujībī in Cairo and Mecca, it scrutinizes the role of hajj travels in combining religious duty with scholarly activities and the testimony of Mustafād al-riḥla to this issue.