XX. Yüzyıl Türk Tarihi Araştırmalarında Polonya Arşivleri


ÜSTÜNER H. T.

Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi, sa.Özel Sayı, ss.357-384, 2024 (Hakemli Dergi) identifier

  • Yayın Türü: Makale / Tam Makale
  • Cilt numarası: Sayı: Özel Sayı
  • Basım Tarihi: 2024
  • Doi Numarası: 10.33419/aamd.1534294
  • Dergi Adı: Atatürk Araştırma Merkezi Dergisi
  • Derginin Tarandığı İndeksler: Historical Abstracts, TR DİZİN (ULAKBİM)
  • Sayfa Sayıları: ss.357-384
  • İstanbul Üniversitesi Adresli: Evet

Özet

XV. yüzyıl başlarından beri ikili ilişkilerin var olduğu Polonya (Lehistan) ile Türkiye’nin yoğun temasları (daha öncesinde Osmanlı Devleti’nin temasları), birçok Polonya arşivine ve kütüphanesine tarihî kayıt olarak yansımıştır. Polonya’nın tarihte geçirdiği badireler arşivlerinin çeşitlenmesinde en büyük amillerdendir. Polonya-Litvanya Birliği’nin 1795’te taksim edilmesi ve topraklarının üç komşu ülkeye dâhil edilmesi de arşiv ve kütüphanelerin sayısını artırmıştır. Diğer yandan geçmişte Polonya’daki asilzade ailelerin arşivleri ve koleksiyonları da günümüzde bu çeşitliliğe sebep teşkil eder. Osmanlı dönemi araştırmaları için Archiwum Główne Akt Dawnych ve Biblioteka Książąt Czartoryskich gibi en önemli arşivlerin dışında Cumhuriyet Türkiye’si hakkında yapılacak akademik çalışmalar için araştırmacıların birçok arşivde tarama yapması gerekir. Varşova’da Archiwum Akt Nowych, Centralne Archiwum Wojskowe ve Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Londra’da Instytut Polski i Muzeum im. gen. Sikorskiego ve Józef Piłsudski Institute of America bunların başlıcaları olup haricen küçük çaplı yerel arşivler de gözden geçirilmelidir. Bahse konu arşiv ve kütüphanelerde I. Dünya Savaşı’ndan başlamak üzere Millî Mücadele dönemi, Lozan Konferansı, Cumhuriyet Türkiye’sinin şekillenmesi, giden gelen elçiler, konsolosluk raporları, Montrö Boğazlar Sözleşmesi, Türkiye-Polonya arasında yapılan antlaşmalar, II. Dünya Savaşı ve Soğuk Savaş döneminin yanında 1990’lara dair bazı resmî evrakları görmek mümkündür. Son yıllarda dijital arşiv imkânlarının artması, araştırmacıların çalışmalarını kolaylaştırmış ve bu durum nicelik ve nitelik olarak akademik yayınların daha yüksek düzeye çıkması olarak sonuçlanmıştır. Bu bağlamda Türk tarihi ve Türkiye-Polonya ilişkileri açısından Polonya zengin içerikli ve çeşitli arşivler sunar. Makale, bu noktada özellikle Cumhuriyet dönemi çalışmaları için Polonya arşivleri ve kütüphaneleri üzerine bir analizi kapsamaktadır ve araştırmacılara mevcut çalışma şartları hakkında bilgi vermeyi amaçlayan bir içeriğe sahiptir. Netice itibariyle Polonya, “Yeni Türkiye” ile ilk temas kuran ülkelerden olarak arşivleri ve kütüphaneleri Cumhuriyet dönemi Türk tarihi araştırmaları açısından önemi haizdir.
Türkiye’s intense historical contacts with Poland, with which bilateral relations have existed since the early 15th century (previously the Ottoman Empire’s contacts with this country), are reflected in many Polish archives and libraries as historical records. The troubles Poland has gone through in history are among the biggest factors in the diversification of its archives. The partition of the Polish-Lithuanian Commonwealth in 1795 and the inclusion of its lands into three neighbouring countries also increased the number of archives and libraries. On the other hand, the archives and collections of noble families in Poland in the past also constitute the reason for this diversity today. Apart from the most important archives such as Archiwum Główne Akt Dawnych (Central Archives of Historical Records) and Biblioteka Książąt Czartoryskich (Princes Czartoryski Library) for Ottoman period research, researchers need to search many archives for academic studies on Republican Türkiye. Archiwum Akt Nowych (Archive of New Records), Centralne Archiwum Wojskowe (Central Military Archives), Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej (Archive of the Institute of National Remembrance), Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych (Archives of the Ministry of Foreign Affairs) in Warsaw, The Polish Institute and Sikorski Museum in London and Józef Piłsudski Institute of America are the main ones, and small-scale local archives should also be reviewed. In these archives and libraries, it is possible to find records on subjects such as: World War I, the period of national struggle, the Lausanne Conference, the shaping of the Republic of Türkiye, envoys/ambassadors coming and going, consular reports, the Montreux Straits Convention, the agreements made between Türkiye and Poland, World War II and the Cold War period, as well as some official documents from the 1990s. In recent years, the increase in digital archive opportunities has facilitated the work of researchers, and this has resulted in a higher level of academic publications in terms of quantity and quality. In this context, Poland offers rich and diverse archives in terms of Turkish history and Turkish-Polish relations. At this point, this article covers an analysis of Polish archives and libraries, especially within the scope of the Turkish Republic period, and aims to provide information about current working conditions for researchers. As a result, Poland, as one of the first countries to establish contact with the “new Türkiye”, has important archives and libraries for research on Turkish history during the Republican period.