Akademik Veri Yönetim Sistemi
Memlükler Dönemi İlim Geleneği - I, İstanbul, Türkiye, 28 - 29 Eylül 2021, ss.46-47
Bilginin hocadan talebeye ve nesilden nesle aktarılma sürecinde camilerde kurulan ilim halkaları İslam tarihinin ilk dönemlerinden itibaren belirleyici bir role sahip olmuştur. Mısır’da fethin akabinde inşa edilen ilk cami olan Amr b. Âs Camii’nde başta Şâfiî ve talebeleri olmak üzere hicrî ilk asırlardan itibaren önemli âlimler ilim halkaları kurmuşlardır. 6. (12.) yüzyıldan itibaren Mısır’da medreseler inşa edilmeye başlanmış, Memlükler döneminde medresenin yanında vakıfla desteklenen ve ulemâya tahsisat sunan cami, dârülhadîs, cami-medrese, hankâh-medrese, cami-hankâh-medrese şeklinde isimlendirilebilecek çeşitli ilim kurumları ortaya çıkmıştır. Literatürde daha ziyade bir sûfî müessesesi olarak bilinen zâviye, zaman zaman hankâh ve ribatla aynı yapıya işaret etmekle birlikte daha ziyade şehir merkezlerinin dışında ve geçiş güzergâhlarında kurulan, hankâha kıyasla mimari ve teşkilatlanma bakımından daha mütevazı olan sûfî kurumlarını ifade etmektedir. Bununla birlikte Mısır ve Bilâdüşşam’da Emeviyye ve Amr b. Âs camileri başta olmak üzere çeşitli camilerin içerisinde vakıfla desteklenen derslerin yapıldığı ve müderrisine düzenli tahsisat sunan müesseseleri ifade etmek üzere de zâviye terimi kullanılmıştır. Bu tebliğ Amr b. Âs Camii’nde bulunan sekiz zaviyeyi ve bunların en önemlisi olan İmam Şâfiî Zâviyesi’ni veya bir diğer ismiyle Haşşâbiyye Zâviyesi’ni ele almaktadır. Şâfiî’nin tedris faaliyetini yürüttüğü mekân olarak bilinen bu zâviye önceleri sadece bir ilim halkasının sürdürüldüğü ders mekânını ifade ederken 6. (12.) yüzyılın sonunda vakıfla desteklenen bir ilim kurumunu ifade eder hale gelmiştir. Zâviyenin vakfiyesinde müderrisliğin Mısır’da Şâfiî fıkhının en yetkin ismine verilmesi şart koşulmuş, Memlükler dönemi boyunca başta Benî Cemâa, Sübkî ve Bulkînî ailesinin mensupları olmak üzere Kahire’nin Şâfiî kâdılkudâtları ve önde gelen Şâfiî fakihleri zâviyenin müderrislik kadrosunda görev yapmışlardır.
From the very beginning of Islamic history, study circles (halqas) held in the mosques have played a distinctive role in the process of transmission of knowledge from master to disciple, from one generation to another. The first mosque built after the conquest of Egypt, the Mosque of ‘Amr b. al-‘Ās, had been home to the study circles of al-Shāfi‘ī and his disciples, also other eminent scholars from the first hijri centuries. Madrasas had been built in Egypt since the 6th (12th) century, and when it comes to the Mamluk Period, in addition to madrasas various learning institutions, supported by waqfs and offer stipends to scholars, such as mosque, mosque-madrasa, khanqāh-madrasa, and mosque-khanqāh-madrasa began to appear. Zāwiya, mostly known as a sufi institution, occasionally refers to the same complex with khanqāh and ribāt; however, it rather denotes architecturally and organizationally more modest institutions built in suburban areas. Nevertheless, the term zāwiya is also employed in the Syro-Egyptian region for describing the institutions in the mosques, particularly the Mosque of ‘Amr b. al-‘Ās and Umayyad Mosque of Damascus, in which lessons and scholars were supported regularly by waqf. This paper deals with eight zāwiyas in the Mosque of ‘Amr b. al-‘Ās and particularly the most significant of them the Zāwiya of Imām al-Shāfi‘ī, which is also called the Zāwiya of al-Khashshabiyya. Known as the place where al-Shāfi‘ī gives his lessons, this zāwiya only denotes a venue of learning in which a study circle was maintained until the end of the 6th (12th) century when it became an institution of learning supported by waqf. In the endowment deed of the zāwiya, the post of mudarris is stipulated for the most authoritative scholar in the Shāfi‘ī school of law in Egypt. According to this condition, throughout the Mamluk period, Shāfi‘ī chief judges and preeminent Shāfi‘ī scholars of Egypt, particularly from the Banū Jamā‘a, Subkī and Bulqīnī families, undertook the position of mudarris in the zāwiya.