Râgıb el-İsfahânî'nin Nesh Anlayışı: Teorik ve Pratik Bir Analiz

Nesh, erken dönemlerden itibaren İslâm âlimlerinin üzerinde hassasiyetle durduğu konulardan birisi olmuştur. Bu alanda eser yazımına hicri birinci asırda başlanması ve nesh literatürünün günümüze kadar artarak devam etmesi bunu göstermektedir. Müellifler gerek müstakil eserlerde gerekse tefsir mukaddimelerinde ve neshle herhangi bir açıdan ilişkili olan ayetlerin tefsirinde konu hakkındaki görüşlerini beyan etmişlerdir. Bu konuda görüş beyan eden isimlerden birisi de hicri beşinci asrın önemli simalarından olan Râgıb el-İsfahânî’dir. (öl. V./XI. yüzyılın ilk çeyreği) O, günümüze bir kısmı ulaşmış olan Câmiʿi’t-tefâsîr isimli hacimli tefsirinin Mukaddimesinde konuyu müstakil iki başlık altında ele almaktadır. İsfahânî konunun teorik çerçevesini çizdiği bu iki başlığın ilkinde öncelikle şeriatların içermiş olduğu ahkâmı tasnif etmekte, ardından bu ahkâm ile nesh ilişkisini değerlendirmektedir. O, şeriatların içermiş olduğu ahkâmı; itikadât (inanılması gereken hususlar), ibâdât (yapılması gereken ibadetler), müşteheyât (nefsin arzuladığı şeyler), muâmelât (insanlar arası ilişkiler), mezâcirât (caydırıcılar/cezalar) ve el-âdâbu’l-hulukiyye (ahlakî edepler) olmak üzere altı kısma ayırmakta, ardından da bu kısımların içeriğine dair bilgi vermektedir. O’na göre nesh, dinin haberlerle ilgili kısmında olmayıp emir ve nehyi içeren taabbüd kısmında gerçekleşmektedir. Dolayısıyla itikatta ve ahlakî edeplerde nesh kesinlikle caiz değildir. İbâdât, muâmelât ve mezâcirin ise “aslında” neshin vuku bulması söz konusu değildir. Nesh ancak ibâdât, muâmelât ve mezâcirin fürûunda caizdir. Râgıb el-İsfahânî “şeriatlar arası neshe” dair çizdiği bu çerçeveden sonra nesh ve tahsis farkına hususi bir başlık açarak “Kur'ân-ı Kerîm’de nesh” meselesine geçiş yapmaktadır. Bu başlık çalışmamız açısından oldukça önemlidir. Zira bu başlık altında Râgıb’ın nesh tanımı yer almaktadır. O’na göre nesh “Şer‘î hükmün beyanıyla sabit olmuş bir hükmün mislinin, kendisinden sonra gelen şer‘î bir hükümle ortadan kalkmasıdır.” Tanımda yer alan “misl” ve “terâhî” kayıtları Hanefî ve Şafiî âlimlerin nesh tanımında yer almamaktadır. Bu kayıtlar Mu‘tezilî âlimlerin nesh tanımlarında ön plana çıkmaktadır. Mu‘tezilî âlimler, neshin bedâya yol açacağı düşüncesini engellemek için tanımlarında “misl” kaydına; emrin mukayyet olmaması için de “terâhî” kaydına yer vermişlerdir. Buradan hareketle Râgıb el-İsfahânî’nin nesh tanımının Mu‘tezilî nesh tanımına yakın olduğunu söylememiz mümkündür. Ancak bu durumun, Râgıb’ın Mu‘tezilî bir âlim olduğu iddialarına dayanak teşkil edip etmediği dakik bir şekilde değerlendirilmeye muhtaçtır. Bu çalışma Râgıb el-İsfahânî’nin nesh düşüncesini ve uzanımlarını konu edinmektedir.  Çalışmada kavram analizi, söylem analizi ve içerik analizi yöntemleri kullanılarak müellifin özellikle Câmiʿi’t-tefâsîr isimli tefsiri, bu tefsire yazmış olduğu Mukaddimesi ve Kur’an lafızlarını açıkladığı alfabetik bir sözlük mahiyetinde olan Müfredâtü elfâzi’l-Ḳurʾân (el-Müfredât fî garîbi’l-Ḳurʾân) isimli eserleri merkeze alınmıştır. Mukaddime ve Müfredât’tan hareketle müellifin nesh düşüncesinin teorik veçhesi; Câmiʿi’t-tefâsîr isimli tefsirinden ise bu düşüncenin pratiğe yansıyan yönleri analiz edilmiştir. Ayrıca Râgıb’ın Mu‘tezilî bir âlim olduğu yönünde literatürde yer alan iddialar da dikkate alınarak nesh görüşü Mu‘tezilî âlimlerin nesh düşüncesiyle karşılaştırmalı olarak okunmuştur. Bu karşılaştırmada Mu‘tezilî âlimlerin görüşlerini yansıtması açısından Basra Mu‘tezilesi’nin ünlü kelamcısı ve Râgıb’ın çağdaşı olan Kâdı Abdülcebbar (öl. 415/1025), Mu‘tezile’nin önemli usûl âlimlerinden Hâkim el-Cüşemî (öl. 494/1101) ve yine Râgıb gibi önemli bir dilci olan Zemahşerî (öl. 538/1144) örneklem olarak belirlenmiştir.