Akademik Veri Yönetim Sistemi
37. Ulusal Dilbilim Kurultayı, Kocaeli, Türkiye, 16 - 17 Mayıs 2024, (Yayınlanmadı)
“ne…ne…”
Yapısının Kuruluş Dilbilgisi Açısından İncelenmesi
Yasin
TAŞDEMİR
İstanbul
Üniversitesi
yasin.tasdemir@istanbul.edu.tr
Türkçede
“ne…ne…” yapıları sıklıkla olumsuzluk bildirmek için kullanılmaktadır. Bu
özelliklerinden hareketle söz konusu yapının bir olumsuzluk işleci (¬) ile ve
bağlacının (∧)
birleşiminden oluşan hibrit bir yapı olduğu öne sürülmüştür. Alanyazında bu
savı desteklemek amacıyla kullanılan örneklerin, ne x ne y: x ∈ K;
y ∈ K; x ≠ y özelliklerini taşımakta olduğu görülmektedir. Diğer bir
deyişle “ne…ne…” yapısı ile birlikte kullanılan yapılar aynı türde olmalı ancak
anlamsal olarak birbirinden farklı olmalıdır:
(1) [Ne Ali ne Ayşe] geldi. (ne ad1 ne
ad2) + (ad1 ≠ ad2)
(2) Ali [ne geldi ne konuştu]. (ne eylem1
ne eylem2) + (eylem1 ≠ eylem2)
(3) *[Ne Ali ne yavaşça] geldi. (ne ad ne
adıl)
(4) *Ali [ne yavaşça ne geldi]. (ne eylem
ne adıl)
Yukarıda örneklenen “ne…ne…” yapısının ne
x ne y: x ∈ K; y ∈ K;
x ≠ y özelliği, aynı türde ve farklı Boolean değerlere sahip
yapıların birlikte kullanımını dışlamamaktadır. Bir başka deyişle ne
x ne ¬x: x ∈ K;
¬x ∈ K biçimindeki
ifadeler bu yapı ile beraber kullanılabilirler. Çünkü, olumsuzluk işlecinin (¬)
varlığı, gereken anlamsal farkı (x ≠ ¬x) sağlamakla birlikte, tür değişmeden
kalmaktadır. Dolayısıyla şu durumdaki yapılar “ne…ne…” açısından mümkündür:
(5)
Ali [ne konuştu ne konuşmadı]. (ne
eylem1 ne ¬eylem1)
+ (eylem1 ≠ ¬eylem1)
Ancak, (5) ile gösterilen yapılar, önceki
örneklere göre yorum açısından bir fark arz etmektedir. (1) ve (2) durumunda ¬(x
∧
y) şeklinde ifade
edilebilecek durumları ve bu durumlarla örtüşen anlamsal çıkarımları
görmekteyiz. (5) gibi durumlarda ise ¬(x ∧ ¬x) şeklinde ifade edilebilecek bir durum
karşımıza çıkmaktadır. (5) gibi durumlara yönelik anlamsal çıkarımın, ilgili
mantıksal işleçlerin özelliklerinden dolayı, bozuk bir anlama yol açması
beklenmektedir. Ne var ki anadil konuşurları, (5) gibi durumları “azıcık
konuştu” biçiminde bir ara durum gibi ya da başka bir eylem olarak
yorumlamaktadırlar. Söz konusu yorumlamanın nasıl yapıldığı ve bu yapıların
sorunsuzca nasıl kullanıldığı anlambilim açısından bir sorundur.
ne
x ne ¬x
yapılarının biçim-anlam uyumsuzluğu göz önünde bulundurulduğunda, bu
yapıların biçim-anlam açısından opak yapılar olduğunu söylemek mümkün
olmaktadır. Bu bağlamda deyimleşmiş yapılara olan benzerlikleri nedeniyle kuruluş
(construction) başlığı altında değerlendirilmelidirler. Bu nedenle bu çalışmada
Kuruluş Dilbilgisi kuramsal çerçeve olarak kullanılacaktır. Sonuç olarak, ne
x ne ¬x kuruluşlarının, ne
x ne y kuruluşunun özelleşmiş bir alt kümesi olduğunu gösterilecektir. Söz
konusu durumun anlam daralması benzeri bir tür mekanizma ile geliştiği ve
sözcük türünün değişmemesi koşulunun bu mekanizmanın sınırlarını çizdiği
gösterilecektir.
Anahtar
sözcükler: “ne…ne…”, kuruluş dilbilgisi, biçim-anlam
uyumsuzluğu, anlambilim, deyimlemiş yapılar
Kaynakça
Dowty, D. (1979). Word Meaning and
Montague Grammar (D. Reidel, Dordrecht).
Goldberg, A. E. (2019). Explain me this:
Creativity, competition, and the partial productivity of constructions.
Princeton University Press.
Görgülü, E. (2018). Negative polarity,
scope of negation and negative phrases in Turkish. Journal of Language and
Linguistic Studies, 14(4), 136-149.
Jackendoff, R. S. (1969). An interpretive
theory of negation. Foundations of language, 218-241.
Şener, S., & İşsever, S. (2003). The
interaction of negation with focus: ne… ne… phrases in Turkish. Lingua,
113(11), 1089-1117.