Akademik Veri Yönetim Sistemi
10. Ulusal Limnoloji Sempozyumu, Çankırı, Türkiye, 4 - 06 Eylül 2023, cilt.1, ss.34
Giriş: Nehir Havza Yönetim Planları hazırlanırken baskı-etkilerin belirlenmesi ve havzalara özgü çözümlerin geliştirilmesi gerekmektedir. Akarsular üzerindeki hidrolik engeller akarsu sürekliliğini olumsuz etkilemekte, buralarda yaşayan canlıların doğrusal ve yanal düzlemde hareketlerini kısıtlamakta hatta tamamen engelleyebilmektedirler. Türkiye akarsu havzalarında günümüze kadar yapılan çalışmalarda hidromorfolojik baskıların neden olduğu habitat parçalanması, ekolojik sürekliliğin bozulması, türlerin üreme faaliyetlerinin engellenmesi veya genetik olarak bağlantılarının kopması gibi etkilerin anlaşılmasına yönelik çalışmalar bulunmamaktadır. Pilot çalışma alanı olarak seçilen Sapanca Havzası’nda 8’i endemik olmak üzere 26 balık türü yaşamaktadır. Sapanca Havzası’ndaki derelerde birbirine yakın mesafelerde birden fazla bent, tersip bendi, menfez, beton kaplama vb. olmak üzere çeşitli hidrolik engeller bulunmaktadır. Üremek için derelere giren balık türleri engellerden dolayı 150-500 metre gibi kısa mesafelerde üreme göçü yapmak zorunda kalmaktadırlar. Bu durum balıkların üreme başarısını etkilemektedir. Sapanca Gölü havzasında saha çalışmaları devam eden bu çalışmanın amaçları şu şekilde özetlenebilir: (i) akarsular üzerindeki hidrolik engellerin konumlarının, hidrolik özelliklerinin ve tiplerinin belirlenmesi; (ii) akarsulara üreme göçü yapan balık türlerinin tespiti; (iii) pilot akarsu üzerinde yer alan düşük eğimli beton engel üzerinde yapısal değişim yapılarak ilk defa yenilikçi bir yaklaşımla Larinier balık geçidi yerleştirilmesi ve yapısal değişim öncesi-sonrasında değişen hidrolik koşulların ve balık göçlerinin 2 yıl süre ile aylık olarak izlenmesi; (iv) havzadaki her bir dereye özgü, balıkların memba ve mansap yönünde göç hareketlerini kolaylaştırmak için çözüm önerileri geliştirilmesi; (v) yaşam alanı akarsular olan balık türleri üzerinde hidrolik engellerin genetik açıdan baskı oluşturup oluşturmadığının anlaşılması.
Materyal ve Metod: Bu amaçlar kapsamında her bir akarsudaki engelin konumu belirlenip harita üzerine işlenecek, engellerin memba ve mansabında hidrolik ölçümler yapılacak ve balık varlığı izlenecektir. Akıma ait özellikler hızölçer cihaz ile sahada ölçülecektir. Pilot akarsu olarak Kurtköy Deresi belirlenmiştir ve bu akarsu üzerinde bulunan beton bir engel üzerine Larinier balık geçidi yerleştirilecektir. Larinier balık geçidi genelde %12’den büyük taban eğimine sahip engellerde başarılı bir şekilde uygulanmakta olup bu projede ilk defa özgün olarak saha koşullarında %4 taban eğimine sahip bir açık kanal üzerine yenilikçi bir yaklaşımla monte edilecektir. Ayrıca, hidrolik engellerin memba ve mansap kısımlarında avcılık yapılacak ve yaşam alanı olarak akarsuları tercih eden türlerin popülasyon içi ve popülasyonlar arası genetik özellikleri üzerindeki etkileri incelenecektir. Yakalanan balıkların sırt yüzgeçlerinden yüzme kapasitelerini engellemeyecek miktarda doku alınacak ve analiz edilecektir.
Bulgular: Çalışmamızın ön bulgularına göre Sapanca Gölü’ne akan dereler üzerindeki çeşitli hidrolik engellerin balık göçlerini durdurucu etkisi olduğu ve nehir sürekliliğini bozduğu tespit edilmiştir.
Sonuç ve Tartışma: Bu çalışmanın sonuçları ile Türkiye’deki biyoçeşitliliğin korunmasına ve akarsulardaki ekolojik sürekliliğin sağlanmasına katkı yapılması beklenmektedir. Çalışma sonuçları endemik balık türlerinin yaşadığı Sapanca Gölü havzasında daha etkili balık koruma stratejileri uygulamak için kullanılabilecektir. Ayrıca, proje çıktılarının Türkiye ve Dünya akarsularındaki mevcut engellere uygulanabilmesi beklenmektedir.
Anahtar kelimeler: Akarsu Sürekliliği, Balık Göçleri, Genetik.
Teşekkür: Bu çalışma, TÜBİTAK 1001 Kapsamında 122Y318 numaralı ve “Akarsularda Bozulan Ekolojik Sürekliliğin Yeniden Oluşturulması: Sapanca Havzası Pilot Çalışması” başlıklı proje ile desteklenmiştir. İstanbul Üniversitesi Hayvan Deneyleri Yerel Etik Kurul Başkanlığı’ndan 2023/04 numaralı Etik Kurulu Onayı alınmıştır.