Akademik Veri Yönetim Sistemi
İslam Araştırmaları Dergisi, sa.44, ss.37-73, 2020 (Hakemli Dergi)
Memlükler döneminde Kahire, ulemaya dersler ve mansıplar sunan çok sayıda ilim
kurumuna ev sahipliği yapmıştır. Bu dönemde şehirdeki bazı büyük camiler, sultanların ve yüksek dereceli emîrlerin kurdukları vakıflar sayesinde vakıf-temelli birer ilim
kurumu haline gelmiştir. Bu camilerin erken örneklerinden biri olan İbn Tolun Camii,
VII. (XIV.) asrın sonunda dönemin Memlük sultanı tarafından yeniden imar ettirilmiştir. Camiyi Memlükler döneminin önde gelen ilim kurumlarından biri haline getiren
vakıf da bu imar faaliyeti sırasında kurulmuştur. Cami vakfiyesinin dersler ve mansıp
sahipleriyle ilgili şartları içeren bölümleri bu makalenin konusunu oluşturmaktadır.
Memlükler döneminde İbn Tolun Camii’nde dört fıkıh mezhebinin her biri için derslerin yanı sıra tefsir, hadis, tıp, mîâd, kıraat ve nahiv dersleri düzenlenmekteydi. Camide ulemaya fıkıh müderrisi, muîd, tefsir şeyhi, hadis şeyhi, nakib, tıp müderrisi, mîâd
şeyhi, münşid/mâdih, kıraat ve nahiv mütesaddiri, mülakkın, şeyhüssübha, müsebbih/
zâkir, hatip, imam, reîsülmüezzinîn, müezzin, kāri, müeddip, arîf, hâzinülkütüp ve saâtî
gibi eğitimle ve dinî vazifelerle ilgili çok sayıda mansıp tahsis edilmiştir. Makalede,
vakfiye merkeze alınarak bu mansıpların mahiyetleri tespit edilmeye çalışılmış, bu sırada Memlük Kahiresi’ndeki ilim kurumlarının günümüze ulaşan vakfiyeleri, Memlük
kaynaklarındaki bilgiler ve mansıpların tanımlarıyla ilgili modern literatürde yer alan
tartışmalar da dikkate alınmıştır. Makalede ayrıca dört fıkıh mezhebinin yanında birden fazla ilmin tedris edildiği çok mansıplı ilim kurumlarının teşekkülü hakkında bilgi
verilerek İbn Tolun Camii’nde görülen ilim kurumu modelinin tarihî bağlamı tespit
edilmeye çalışılmıştır.
The city of Cairo in the Mamluk period was home to numerous educational institutions that offered courses and stipendiary positions (manṣibs) to ulama. In this period, some of the great mosques in the city had become waqf-based learning institutions through the waqfs founded by the sultans and high-ranking amirs. The Mosque of Ibn Ṭūlūn, one of these early mosques, was built by Aḥmad b. Ṭūlūn in 265 (879) in the Ṭūlūnid city of Qatā’i‘. After remaining in a dilapidated state during the Ayyūbid and the early Mamluk periods, the mosque was rebuilt at the end of the 7th (14th) century by al-Malik al-Manṣūr Ḥusām al-Dīn Lāchīn, the Mamluk sultan. The endowment deed (waqfiyya), which turned the mosque into a prominent learning institution in Mamluk Cairo, was established during the rebuilding process. This article explores the waqf, lessons taught in the mosque, manṣibs assigned to ulama in the waqfiyya, definitions of these manṣibs, relations established between manṣibs and sciences, and the effect of these manṣibs on the ulama’s scholarly and professional activities.