Aksâ-yı Şark Medeniyetinde Ongun, Kut ve Yağma Toyu: Ziya Gökalp’in Türk Harsı Arayışı

Ziya Gökalp’in Orta Asya Türk toplumları hakkında kaleme aldığı eserler, yazarın öne sürdüğü argümanların menşei ve siyasi içerimleri dikkate alınmadan, Orta Asya Türk toplumlarının yaşayışlarına ilişkin birer tarih, Türkoloji ya da antropoloji kitabı olarak değerlendirilemezler. Söz konusu eserler aynı bilgileri farklı yerlerde tekrar eden çalışmalardan ziyade uluslararası literatürle kurulan ilişki neticesinde giderek genişleyen ve iddiaları keskinleşen bir araştırma programının çıktılarıdır. Araştırmanın ulaştığı son noktada Gökalp, kendi döneminin sosyal bilimlerinde moda olan totem, tabu, mana ve potlaç kavramlarının Eski Türk toplumlarındaki muadillerini ongun, ıduk, kut ve yağma toyu olarak tespit eder ve bu toplumlarda demokratik karakterli, anasoylu (matrilinéaire) ve babayerli (patrilocale), totemist, dışevlilik kuralının geçerli olduğu, aşiret temelli bir örgütlenmeden -potlaç aracılığıyla- tek tanrılı (Toyonizm), içevlilik üzerine kurulu, hiyerarşik bir ilhanlık modeline geçildiğini öne sürer. Ancak saha yönelimli antropolojinin gelişmesi ve Gökalp’in iktibas ettiği teorik çerçevenin gözden düşmesiyle onun Türk toplumlarını yerleştirdiği model de eleştirilere açık hale gelir. Bu makalede Gökalp’in Orta Asya Türk kültürünü incelerken faydalandığı Fransızca kaynaklar tespit edilerek Gökalp’in bu kaynakları Türk kültürü araştırmalarına ne şekilde tatbik ettiği ve böylesi bir kavramsal aktarımın ilerleyen dönemde yol açtığı tartışmalar incelenmektedir.