KOKAND KHANATE IN PERIOD OF SHIR ALI KHAN (1842-1845)


Creative Commons License

Şen H.

Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, cilt.3, sa.6, ss.319-330, 2021 (Hakemli Dergi)

Özet

1709 yılında Özbeklerin Ming boyu önderliğinde Fergana Vadisi merkezli kurulan Hokand Hanlığı 1822 yılında hükümdar olan Muhammed Ali Han (1822-1842) ile gücünün zirvesine ulaşmıştır. Hokan Hanlığı her ne kadar Muhammed Ali Han’ın yirmi yıllık saltanatı devresinde gücünün zirvesine ulaşsa da Muhammed Ali Han’ın zafer sarhoşluğu ile devlet işlerinden uzaklaşması, işret meclislerine dalması ve bunlara bağlı olarak iktidarının son dönemlerinde sergilediği kötü yönetim halkın ve devlet adamlarının tepkisini çekmiştir. İkballerini Muhammed Ali Han’ın iktidarında göremeyen devlet adamları Türkistan’ın önemli güçlerinden Bukhara Emirliği’nin hükümdarı Nasrullah (1826-1860)’dan Muhammed Ali Han’ın tahtan indirilmesi için yardım talep etmişlerdir. Bu yardıma olumlu cevap veren Emir Nasrullah Hokand’a iki sefer düzenlemiş ve ikinci seferin neticesinde 1842 yılında Hokand Hanlığını işgal etmiştir. Muhammed Ali Han ve ailesini idam ettiren Emir Nasrullah İbrahim Hayel’i Hokand valisi tayin ederek Bukhara’ya geri dönmüştür. Emir Nasrullah’ın Hokand’ı işgali esnasında Bukhara askerlerinin gösterdiği gaddarlık ve devamındaki kötü yönetim halkın tepkisini çekmiştir. Zülüm ve baskıdan bunalan Hokand Hanlığı sınırları içerisinde yaşayan boylar ve yerleşik ahali yeni bir hükümdar etrafında birleşerek Bukhara yönetiminden kurtulma kararı almıştır. Bu karar doğrultusunda Talas’ta yaşayan ve Hokand hanedan ailesine mensup olan Şir Ali tahta çıkartılmıştır. Şir Ali’nin han (1842-1845) olmasıyla Hokand’daki Bukhara hâkimiyetine son verilmiş ve ardında Hanlığın şehirleri bir bir kontrol altına alınmıştır. Hanlık Bukhara esaretinden kurtulup tekrar büyük ölçüde eski sınırlarına ulaştığında bu kez de iç karışıklıklarla uğraşmıştır. Devlet yönetiminde etkin olmak isteyen Kırgız, Kıpçak boyları ve yerleşik ahali birbirleriyle mücadele etmeye başlamış ve bu mücadelenin taraflarından birisi olan Kıpçaklar Müslümankul’un önderliğinde devlete isyan etmiştir. İsyanın neticesinde devlet yönetiminde etkin olan Kıpçakların uyguladıkları zulüm Kırgızlar başta olmak üzere diğer boyların ve halkın tepkisini çekmiş ve bunun sonucunda bu kez de Kırgızlar isyan ederek merhum Alim Han (1798-1809)’ın oğlu Murad Bek’i tahta geçirip Şir Ali Han’ı öldürtürmüşlerdir. Hanlıktaki etkinliğini kaybetmek istemeyen Müslümankul ise bu duruma karşı Şir Ali Han’ın oğlu Hüdayar Bek ile kızını evlendirmiş ve onu 1845 yılında tahta oturtmuştur. Hüdayar Han’ın hükümdar olması ile yönetim tamamen Müslümankula geçmiştir. Şir Ali Han döneminin olaylarının aydınlatılması Büyük Oyun olarak ifade edilen Türkistan sahasında Rus-İngiliz çekişmesinin başlangıcında bölgenin durumunun ortaya konulması için önem arz etmektedir. Ayrıca Hokand Hanlığı özelinde devlet içerisindeki boy çekişmelerinin sebep ve sonuçlarının anlaşılması ve bu çekişmelerin devam eden süreçte Rus işgali esnasında ne gibi sonuçlar doğurduğunun tespit edilmesi açısından mühimdir. Hokand Hanlığı’nın üç yıllık devresini ortaya koymaya çalıştığımız bu çalışmada biz ağırlıklı olarak Hokand Hanlığı’na ait kaynakları kullandık ve dönemin ana kaynaklarında verilen bilgileri daha sonra yazılmış Hokand kaynakları ile de mukayese ederek Şir Ali Han’ın saltanat devresini açıklamaya çalıştık.