Akademik Veri Yönetim Sistemi
BilgeSu, Ankara, 2023
Doğu’daki bütün diğer büyük medeniyet için geçerli olduğu gibi, Mogolistan’da da bir edebi dilin gelişmesine kadar geçen bin yılda çok zengin bir sözlü edebiyat geleneği var olmuş olmalıdır. Tarihi kaynaklarda bahsedilen ve antik yazı öncesi Moğol platosunda birbiri ardına ortaya çıkan devletleri hatırlayalım: Hsiung-nu (匈奴Xiōngnú, Hunlar), Hsien-pi (鮮卑Xiānbēi, MS 2.-5. yy), Jou-jan (柔然Róurán, MS 6. yüzyıl) ve Toba Evi (the House of Toba) (拓跋Tuōbá, MS 4.-6. yüzyıl). Bu devletlerden herhangi biri yazıyı kullanmış olabilir, ancak bildiğimiz kadarıyla bunun ile ilgili herhangi bir belge günümüze ulaşmamıştır. Çin kroniklerinde birkaç Hsien-pi kelimesi tespit edilmiştir.[1] Ancak bu tespit, dil hakkında herhangi bir genellemeye olanak sağlamamaktadır. Onuncu yüzyılda ise Kitanlar, arkalarında birçok yazıt bırakarak bozkıra hâkim oldular; ancak bu kalıntıların çözümlenerek okunması, yüzyıldan fazla bir süredir akademisyenleri meşgul etmekte.[2] Moğol topraklarında bulunan eski yazı sistemleri hiçbir zaman ulusal bir imla olarak halk arasında yayılmadı, ama görünüşe göre sadece okuryazarların bulunduğu yerleşim yerlerinde dolaşımdaydı. Moğollar bin yılı aşan dönemde birçok yazı sitemi kullanmışlardır. Ancak bunlar arasında Soğd-Uygur modeline dayalı imla, yüzyıllarca kullanılmış ve yazı diline hizmet eden milli Moğol yazısı olmayı başarmışdır. Milattan sonra sekizinci ve dokuzuncu yüzyıllarda Uygurlar, güçlerini kurdukları kağanlıkta birleştirdiler ve Moğolların da içinde bulunduğu kendilerine komşu olan halkları büyük ölçüde etkileyen yüksek bir kültüre ulaştılar. Uygurlar yazı sistemlerini Soğdlardan almışlardı ve Moğollara aktarmışlardı. Bu nedenle Moğollar arasında okuryazarlığın başlangıcının dokuzuncu ve onuncu yüzyıla kadar gittiğini söyleyebiliriz. Moğol yazısına ait en eski kanıtlar on üçüncü ve on dördüncü yüzyıllarda bulunuyor olsa da; bu metinlerde bulunan bazı arkaik dilsel özellikler birkaç yüzyıl öncesine tarihlendirilebiliyor. Bu durum, Orta Moğolcanın tuhaflıklarını ve özelliklerini yansıtan hPags-pa yazısıyla yazılmış metinler ile Arapça alfabesiyle yazılmış sinogramlar karşılaştırılarak kanıtlanabilir. Bu nedenle dokuzuncu onuncu yüzyıla ait Moğol dilinin temel özelliklerinin, belli oranla on üçüncü ve on dördüncü yüzyıla ait anıtlara yansıdığını söyleyebiliriz.
[1] K.
Shiratori, Über die Sprache des Hiung-nu Stammes und der Tung-hu Stämme, Bulletin de l’Académie Impériale des
Sciences de St. Petersbourg,
Sér. 5, 1902, 2. 01-33; P. A. Boodberg, The Language of the T’o-pa Wei, HJAS 1, 1936, 167-185; G.
Schreiber, Das Volk der Hsien-pi zur
Han-Zeit, Mon. Ser. XII, 1947, 145-203; L. Bazin, Recherches sur les parlers t’o-pa (5e siècle après J.
C.), T’P 39, 1949, 228-329; W. Eberhard, Das Toba-Reich Nordchinas, Leiden,
1949; Sh. Murayama, Die Methode der
Entzifferung der Kitan Schrift, JLSJ
17-18, 1951, 47-69; V. S. Starikov, Catalogue of Graphemes of the Kitan Script,
XI Pacific Science Congress, Tokyo,
1966, Moscow, 1966, 26 pp. ¯. ÀðóÔÓÓìÓê, Æðååð ÔÞõÞ×ìýà ÔÓàëÓå ìíóÓà, ʬº 2, 1967, 73-80; idem, ÀÿåûÔÞ
åÓêúå ÔÞõ×Þàå ìíóÓà óýØýå ãýØýý, ŠUAM 2, 1969, 15-28; L. Ligeti, Le Tabghatch, un dialecte de la
langue Sien-pi, Mongolian Studies,
Budapest, 1970, 265-308; G. Doerfer, Zur
Sprache der Hunnen, CAJ 17, 1973, 1-50.
[2] Feng Chia-sheng, The Ch’i-tan Script, JAOS LXVIII, 1948, 14-1;
J. Tamura, Y. Kobayashi, Tombs and
Mural Paintings of Ch’ing-Ling Liao Imperial Mausoleums of XI Century A. D. in
Eastern Mongolia, Tokyo, 1953, Vol. I, II; ¹. ». ¿íØæÕ,
¾êæÔâÙãú áÞØÓåûëáæà éÞëûãÙååæëìÞ, SE 1, 1963, 87-98; ®. À. ÁÓëáÞå, ¼éúì
ØÙ÷ÞòêæÕáÞ áÞØÓåûëáæà éÞëûãÙååæëìÞ, NAA 1, 1963, 127-147; Ð. ®. ÊÓÕáíåæÕ,
¸ Õæéêæëí æ êÓë÷ÞòêæÕáÙ ãÓâæà áÞØÓåû-õÛíêõÛÙåûëáæà éÞëûãÙååæëìÞ, EV 15, 1963,
149-153; ®. À. ÀìÓêÞáæÕ & º. ®. »ÓØÙâÿÙÕ,
¾êÙØÕÓêÞìÙâûåæÙ ëææÔøÙåÞÙ æ ØÙ÷ÞòêæÕáÙ áÞØÓåûëáæ×æ éÞëûãÓ, ºoëáÕÓ, 1964, 35 ë.;
®. À. ÀìÓêÞáæÕ, ºÓìÙêÞÓâú éæ ØÙ÷ÞòêæÕáÙ áÞØÓåûëáæ×æ
éÞëûãÓ, ºæëáÕÓ, 1970; ¯. ÀðóÔÓÓìÓê, ¸ÞØÓåú ýêìåÞà ÔÞõ×Þàå ìíóÓà ãýØýý, Sº 7:17, 1970, 213-216; idem, ¸ Õæéêæëí æ ÕêÙãÙåÞ éæÿÕâÙåÞÿ
éÞëûãÙååæëìÞ í åÓêæØæÕ ÇÙåìêÓâûåæà ¬ÝÞÞ, SM 8, 1971, 137-145; Chinggeltei,
Liu Fengzhu, Chen Naixiung, Yu Baolin, Xing Fuli, Qìdān xiǎozì yánjiū, Běijīng, 1985, 799 pp. G.
Kara, On the Khitan Writing Systems, MS 10, 1986-1987, 19-23; Čenggeltei, Kidan üsüg-ün sudululγan-u šin-e bayidal,
ÖMYS 3, 1987, 106-132; Chen Naixiung, Yang Jie, Örgental-a daki
Liyoa ulus-un dörbedüger bulašin-ača oldaγsan Kidan baγ-a üsüg-ün kösiyen
bičigesü-yi sudulun tayilburilaqu ni, ÖMYS 1, 1998,
45-64; Činggeltei, Kidan baγ-a üsüg-ün sudulγan-u bayidal-ača, ÖMYS 4,
1999, 1-14; Chinggeltei, Qìdān xiězì shìdú wèntí /On Deciphering
the Khitan Script/, Tokyo, 2002, 1-164 + 1-258.