Akademik Veri Yönetim Sistemi
OSMANLI ARASTIRMALARI-THE JOURNAL OF OTTOMAN STUDIES, sa.64, ss.125-178, 2024 (AHCI)
On altıncı yüzyıl Osmanlı tercümanı Murad bin Abdullah (1509 – yak. 1585), ilk bakışta, savaş esiri olarak Osmanlı topraklarına getirildikten sonra, köle olarak maruz kaldıkları muameleden kurtulmak için İslam’ı seçenlerden biri gibi görünebilir. Ancak, burada çeviri tarihi perspektifinden inceleyeceğim Tesviyetü’t-teveccüh ilel-Hakk [Yüzünü Allah’a Çevirmek/Doğrultmak] adlı uzun risalesi, Murad Bey’in İslam’a karşı tutumunun daha samimi olabileceğine işaret etmektedir. Tesviye, yayımlanmamış ve dolayısıyla nispeten bilinmeyen, Osmanlı Türkçesi ve Latince olmak üzere iki dilli bir metindir. Adından da anlaşılacağı üzere, bir yandan ilmihal kitaplarını, diğer yandan ben-anlatısı olarak Augustinus’un Confessiones’iyle başlayan itikatname literatürünü hatırlatan teolojik nitelikte bir eserdir, ancak İslam’ı Hristiyanlıkla karşılaştırarak ele alıyor ve büyük ölçüde tasavvuftan etkilenmiş bir bakış açısını yansıtıyor olması itibarıyla da benzerlerinden ayrılır. Eserin, asıl adı Balázs Somlyai olan yazarı Murad Bey, Macaristan ya da Erdel kökenli bir savaş esiridir ve gençliğinde Osmanlı başkentine getirilmiş, daha sonra orada İslam’ı seçmiş ve eserin sonundaki otobiyografik bölümün bize bildirdiği üzere sarayın baş Latince tercümanı olmuştur. Risale, İslam ve Hristiyanlığın farklı dönemlerdeki alımlanışına ilişkin genel bilgilerin yanı sıra, Osmanlı devletinde o zamanlar yeni şekillenmekte olan Sünni ortodoksi ve dönemin Avrupa’sındaki dinî bölünmeyle ilgili çağdaş ve benzersiz bir bakış açısı sunması bakımından tarihsel anlamda büyük öneme sahiptir. Dahası, Murad Bey Osmanlı bürokrasisindeki elitlerin yozlaşmasına karşı, mühtedi olması itibarıyla beklenmedik keskinlikte bir eleştiri ortaya koyar. Eser 1557’de tamamlanmış ve Avrupalılar tarafından geniş çapta okunmasını bekleyen yazarın kendisi tarafından on yıl sonra Latinceye çevrilmiştir, ancak eser sadece bilinen üç el yazmasıyla günümüze ulaştığı için yazarın bu beklentisi gerçekleşmemiş gibi görünmektedir (bunlardan birinde Türkçe orijinal metin ve Latince çevirisinin tamamı, birinde iki dilli metnin eksik bir müsveddesi, diğerinde ise sadece orijinal metin bulunmaktadır). Risalenin hazırlamakta olduğum açımlamalı İngilizce çevirisiyle ilgili çalışmama dayanan bu yazıda, Tesviye’yi çeviri tarihi açısından, özellikle Latince çeviriden ve kaynak metinden pasajları yakın okuma suretiyle inceleyerek ele alacağım.
ㅤThe sixteenth-century Ottoman dragoman Murad ibn Abdullah (1509 - ca. 1585) may appear, at first glance, to be one of those who, having been brought to the Ottoman Empire as war prisoners, converted to Islam in order to escape the treatment they endure as slaves. However, his lengthy treatise Tesviyetü’t-teveccüh ilal-Hakk [On Properly Submitting/Directing One’s Face to God], which I will be studying here from the perspective of translation history, suggests that Murad Bey’s attitude towards Islam may have been genuine. Tesviye is an unpublished and hence relatively unknown bilingual text in Ottoman Turkish and Latin. As the title suggests, it is a work of a theological nature, which is somewhat reminiscent of catechism manuals on the one hand, and on the other, of the confessional literature that began with Augustine’s Confessions, as an ego-document. The difference is that it treats Islam by comparing it to Christianity and reflects a perspective largely influenced by Sufism. Its author Murad Bey, born as Balázs Somlyai, was a prisoner of war of Hungarian or Transylvanian origin, who was brought to the Ottoman capital as a youth and later converted there to Islam and finally became the chief Latin translator of the court, as the autobiographical section at the end of the work informs us. The treatise is historically very important, in that apart from general information on the reception of Islam and Christianity in different periods, it offers a unique contemporary perspective on the Sunni orthodoxy of the Ottoman state, which was then newly being established, as well as to the religious divide in Europe of that time. Moreover, as a convert, Murad Bey voices unexpectedly sharp criticism of the corruption of the Ottoman bureaucratic elites. The work was completed in 1557 and translated into Latin a decade later by the author himself, who was expecting it to be widely read by Europeans, but this expectation seems to have remained unfulfilled as the work has survived in only three known manuscripts, all autographs (of which one has the complete Turkish original and its Latin translation, one an incomplete draft of the bilingual text, and one has only the Turkish original). In this study, which draws on my ongoing work for the annotated English translation of the treatise, I will be exploring Tesviye from the perspective of translation history mainly through close readings of passages from the Latin translation and the source text.