Türkiye’de hükümet sistemi üzerine yapılan tartışmalar, geride bıraktığımız kırk yıllık süreçte siyasi gündemin önemli bir kısmını kapsayacak boyuta ulaşmıştır. Yürütme organının güçlendirilmesini hedefleyen 1982 Anayasası’nın cumhurbaşkanına parlamenter sistemin sınırlarını görece aşan yetki ve sorumluluklar yüklemesi sözü edilen tartışmanın alevlenmesinde birinci dereceden etkilidir. Neoliberal dönüşüm sürecinde baş gösteren çoklu krizler, sağ siyasette ve sermaye çevrelerinde hükümet sisteminin değiştirilmesi yönündeki talepleri tetiklemiştir. Milliyetçi-mukaddesatçı siyasi aktörler, genellikle başkanlık ya da yarı başkanlık sisteminin bayraktarlığını yaparken liberaller temkinli, sosyal demokratlar ise parlamenter sistemin güçlendirilmesinden yana tutum takınmıştır. Bu çalışma, ‘uzun 1990’lar’ adını verdiğim dönemde hükümet sistemi üzerine yürütülen tartışmaları ele almayı hedeflemektedir. Bu çerçevede ‘güçlü yürütme’, ‘istikrar’ ve neoliberal dönüşüm kavramlarının birbirleriyle ilişkilendirilme biçimleri ile cumhurbaşkanının yetkileri, görev süresi ve seçim usulüne ilişkin siyasi aktörlerin ve sermaye çevrelerinin önerileri çalışmada birlikte incelenecektir. İlk önce cumhurbaşkanının politik sistemdeki rolünün ne olması gerektiğine dair tartışmanın tarihsel arka planı sunulacak akabinde 1980’lerin ikinci yarısından itibaren Turgut Özal’ın cumhurbaşkanlığı adaylığı ile ivme kazanan yeni hükümet sistemi arayışlarının hangi argümanlar ile gerekçelendirildiği irdelenecektir. ANAP’ın içerisinde başkanlık sisteminden yana olanlar ile olmayanlar arasındaki görüş farklılığının denk düştüğü ideolojik pozisyonlar da ihmal edilmeyecektir. Ayrıca Özal’ın cumhurbaşkanlığı döneminde, daha önce genel başkanlığını üstlendiği ANAP’ı dizayn etmeye çalışan ve fiili bir başkanlık sistemini zorlayan girişimlerine de dikkat çekilecektir. Daha sonra, Süleyman Demirel’in cumhurbaşkanlığı döneminde hem kendisinin ilave yetki talebi hem de DYP ve DTP örneğinde merkez sağ siyasi aktörlerin bu bahse ilişkin seçim beyannamelerine dahi yansıyan tutumları ele alınacaktır. Son bölümde ise ‘uzun 1990’ların’ bakiyesi üzerine bina edilen 2000’lere dair panoramik bir bakış sunulacaktır. Bu doğrultuda cumhurbaşkanını halkın seçmesini mümkün kılan 2007 referandumu sürecini ve 2010 sonrası Adalet ve Kalkınma Partisi’nin (AKP) hükümet sistemine yönelik anayasa değişikliği hazırlıklarını içeren kısa bir değerlendirme ile çalışma nihayete erecektir.
Debates over Turkey’s system of government have dominated a significant portion of the political agenda over the past four decades. A key factor fueling these discussions is the 1982 Constitution, which, by aiming to strengthen the executive branch, granted the president powers and responsibilities exceeding the boundaries of a parliamentary system. Additionally, crises arising during the neoliberal transformation process have amplified calls for systemic change, particularly from political conservatives and economic elites. Nationalist-conservative political actors have generally advocated for a presidential or semi-presidential system, while liberals have been cautious and social democrats have favored the strengthening of the parliamentary system. This study examines the debates on Turkey’s system of government during what is referred to as the ‘long 1990s.’ It explores the interplay between the concepts of a ‘strong executive,’ ‘political stability,’ and neoliberal transformation, alongside the proposals from political actors and capitalist elites regarding the president’s powers, term length, and election process. The analysis begins with a historical overview of debates on the president’s role within the political system, focusing on the momentum gained during Turgut Özal’s presidential candidacy in the late 1980s. The analysis will also highlight Özal’s efforts during his presidency to shape the ANAP, the party he had formerly chaired, and to advocate for a de facto presidential system. It then investigates Süleyman Demirel’s push for expanded presidential powers and the positions of various right-wing political actors, as reflected in their election manifestos. The study concludes with a panoramic view of the systemic changes in the 2000s, rooted in the legacy of the ‘long 1990s.’ This includes an evaluation of the 2007 referendum that introduced direct presidential elections and the Justice and Development Party’s constitutional amendment initiatives after 2010.
