Petrol aromatik hidrokarbon (PAH) bile??ikleri ba??lıca do??al yollarla ve organik maddelerin
tamamlanmamı?? yanmaları sonucu olu??an antropogenik süreçler ile denizel ortama katılırlar. Fosil
yakıtların sızıntısı, evsel-endüstriyel atıkların de??arjı, atmosferik partiküllerin çökelmesi, egzoz
gazlarının yo??unla??ması veya yüzey suları akı??ı gibi yollarla deniz ortamına giren PAH bile??iklerinin
hafif molekül a??ırlıklı olanlarının suda emisyon olu??turma özellikleri azdır ve bunların a??ır moleküllü
hidrokarbon bile??iklerine göre buharla??ma yetenekleri daha fazladır, di??er anlamda kolaylıkla
biyolojik bozunuma u??rarlar. PAH bile??ikleri bazen yerinde olu??an biyogenik bozu??um nedeniyle
diyagenetik yollarla, bazen de petrogenik olarak olu??urlar. Biyo-jeokimyasal çalı??malarda PAH
bile??iklerinin da??ılımı yanında, olası kaynaklarının ara??tırılması ve bunların de??i??ik ortam ??artlarından
nasıl etkilendiklerinin belirlenmesi de gerekmektedir.
Marmara Denizinin en kirli alanlarından biri olan Gemlik Körfezinden toplanan 62 adet yüzey çökel
örne??indeki gaz kromatografisi-kütle spektrometresi ile ölçülen 13 adet PAH bile??iklerinin
konsantrasyon artı??ları geni?? bir spektrumda da??ılım göstermektedir. Bu bile??iklerinin miktar tayinleri
kirletici kaynak ayrımı için yeterli olmayıp, bu amaçla çe??itli oran, indis ve istatistiksel analizler
kullanılır. Bu çalı??mada Gemlik Körfezi güncel çökellerinde gözlenen PAH’ların temel kaynaklarını
belirlemek ve do??al kaynakların insan kaynaklı kaynaklarla olan ayrımını yapabilmek için Varimax
rotasyonu ile ana bile??enler analizi (PCA) uygulanmı??tır. Aralarında yüksek ilgile??im bulunan çok
de??i??kenli verileri aralarında ilgile??im olmayan yeni bir koordinat sistemine dönü??türen bu yöntem,
kaynak türlerini önceden bilmeden sadece çok de??i??kenli giri?? verilerini kullanarak regresyon analizi
yapabilmektedir. Analiz sonucu elde edilen faktör skoru mutlak de??erlerinin, ortalaması çıkarılıp
standart sapmasına bölünmü?? toplam PAH de??erlerine yapılan çoklu do??rusal regresyon analizi ile
kirletici ana kaynakların yüzde da??ılımları belirlenmi??tir.
Gemlik Körfezinde toplam PAH konsantrasyonları silt/kil yapısı ve organik karbon içeri??i ile önemli
korelasyonlar göstermez (r2= 0.30 ve 0.18). Özellikle do??u ve güneydeki yakın-kıyı alanlarında
yayılım gösteren yüksek de??er da??ılımlarının temel kaynakları, nehir girdileri, gemicilik ve liman
faaliyetleri, yerel ve endüstriyel fabrika atı??ı de??arjları, hızlı ekoturizm ve atmosferik girdilerdir.
Körfezin orta ve kuzey kesimlerindeki PAH bile??enlerinin karakteristik da??ılımları daha farklı
bulunmu??tur. Körfez ortası kesimlerde fluoranthene ve pyrene baskın iken kuzey sahile yakın
sahalarda perylene, Benzo[ghi]perylene ve indeno[l,2,3-cd]pyrene daha baskındır. Farklı PAH
bile??iklerinin kaynaklarının neler olabilece??i ve bunların birbirleriyle olan ili??kisini açıklayabilmek
için bazı özel bile??en oranları de??erlendirilmi??tir. Perylenin penta-aromatik izomerler içindeki yüksek
oranlarının özellikle kuzeyde ve körfezin derin kesimlerinde da??ılması, kirletici kayna??ın bu kesimde
kısmen diagenetik bir orijine sahip oldu??unu göstermektedir. Elde edilen veriler Gemlik Körfezi ve
çevresindeki su havzasının çevre etki de??erlendirilmesine katkıda bulunmakta, ayrıca PAH
bile??iklerinin yarı kapalı denizel ortamlarda nasıl davrandı??ını anlamamıza olanak tanımaktadır.