Akademik Veri Yönetim Sistemi
Tezin Türü: Doktora
Tezin Yürütüldüğü Kurum: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Edebiyat Fakültesi Bölümü, Türkiye
Tezin Onay Tarihi: 2023
Tezin Dili: Türkçe
Öğrenci: Osman SARIGÜL
Danışman: Hüseyin Turoğlu
Özet:
Bir akarsu havzasında su yönetim planlamalarının en temel sorunlarının
başında doğada sınırlı miktarda bulunan su kaynakları üzerinde sürekli olarak
artan su talepleri gelmektedir. Bu sorunların yaşanmasının temelinde
yeryüzündeki su kaynakları ile nüfus özellikleri dağılışlarının düzensiz
olmasının etkisi büyüktür. Sürekli olarak çoğalan nüfus nedeniyle sınırlı
miktarda bulunan su kaynakları üzerinde insanların baskısı her geçen gün
artarak devam etmektedir. Bu durum su kaynaklarının yönetilmesi konusunun
günümüzde önemli bir ihtiyaç haline gelmesine neden olmuştur. Bir bölgedeki su
kaynaklarının yönetiminin sürdürülebilirliği açısından su kaynaklarının havza
ölçeğinde ele alınarak suyun nicelik ve nitelik özellikleri üzerinde etkili
olan coğrafi ve beşeri faktörlerin incelenmesi ve su yönetimi alanında
gerçekleştirilecek olan tüm planlamaların buna göre düzenlenmesi gerekir. Ancak
ülkemizde birçok akarsu havzasında bu hususun dikkate alınmadığı ve bu nedenle
önemli su sorunlarının yaşandığı görülür. Çalışma alanını oluşturan Aksu Çayı
Havzası, ülkemizde önemli su sorunlarının yaşandığı havzalardan birini
oluşturmaktadır. Aksu Çayı Havzası, ülkemizin
ana hidrolojik havzalarından biri olan Ceyhan Nehri Havzası içerisinde bir alt
havza konumunda olup Ceyhan Nehri Havzası ile Fırat-Dicle Havzaları arasındaki
bir geçiş bölgesinde yer alır. Havza alansal dağılış olarak idari anlamda
Kahramanmaraş, Gaziantep ve Adıyaman olmak üzere üç farklı il ve 8 farklı ilçe
sınırları içinde dağılış gösterir. Bölgenin içme ve kullanma suyu, sanayi suyu
ve tarımsal sulama suyu ihtiyacının karşılanmasında önemli yere sahip olan
havzada su yönetimi açısından son zamanlarda ciddi su sorunlarının yaşandığı
görülmektedir. Bu çalışmada Aksu Çayı Havzası’nda yaşanan su sorunlarının
nedenleri araştırılmış ve sorunların çözümü konusunda bazı öneriler ortaya
konularak havzanın sürdürülebilir bir su yönetimi planı oluşturulmasına katkı
sunulması amaçlanmıştır.
Çalışmada öncelikle Aksu Çayı Havzası’nın jeolojik, jeomorfolojik,
klimatik, hidrografik özellikleri ile bitki örtüsü ve toprak özellikleri olmak
üzere coğrafi faktörleri ele alınmış ve her biri su yönetimi bağlamında
incelenmiştir. Bunun yanında havza içerisinde yer alan bazı akarsulardan su
numuneleri alınarak laboratuvar analizleri gerçekleştirilmiştir. Elde edilen
analiz sonuçları “Kıtaiçi Su
Kaynaklarının Sınıflarına Göre Kalite Kriterleri” ve “İnsani Tüketim Amaçlı Sular Hakkında Yönetmelik” kapsamında
belirlenen kriterlere göre değerlendirilerek akarsuların su kalite sınıfları
belirlenmiştir. Ayrıca havza içerisinde yer alan il ve ilçe merkezlerine ait
nüfus ve ekonomik faaliyet özellikleri incelenerek havzadaki sektörel su
tüketimleri incelenmiştir. Diğer yandan havzanın toplam nüfusu üzerinden
havzanın kişi başına düşen kullanılabilir su miktarı hesaplanarak havzanın su
varlığı açısından durumu ortaya konmuştur. Son olarak bölgede havzalar arası
gerçekleştirilen su transferleri incelenerek havzalar arası su transfer
projelerinin Aksu Çayı Havzası’nın su yönetimi açısından etkileri
incelenmiştir.
Yapılan çalışmalar sonrasında Aksu Çayı Havzası’nın Falkenmark ve
Shiklomanov indekslerine göre kişi başına düşen kullanılabilir su miktarı
açısından su fakiri olan bir havza olduğu tespit edilmiştir. Bunun yanında
Kahramanmaraş şehir merkezi ve Türkoğlu ilçe merkezinde yer alan sanayi
merkezlerinden arıtılmadan doğrudan akarsulara deşarj edilmektedir. Bundan
dolayı havzada yer alan Öznecik Dere, Karaçay, Erkenez Çayı, Aksu Çayı ve Sır
Barajı sularının ciddi oranda kirlendiği ve laboratuvar analiz sonuçlarına göre
bu su kaynaklarındaki sular, Kıtaiçi Su
Kaynaklarının Sınıflarına Göre Kalite Kriterleri’ne göre çok kirlenmiş
sular sınıfı olan IV. sınıf sulara dönüştüğü görülmüştür. Ayrıca Aksu Çayı
Havzası’ndan Fırat-Dicle Havzası’nda yer alan Gaziantep şehir merkezine 1981
yılından beri içme ve kullanma suyu transferi yapılmaktadır Havza içerisinde
bulunan yoğun nüfus nedeniyle kişi başına düşen kullanılabilir su miktarı
bakımından su fakiri olan Aksu Çayı Havzası hali hazırda kendi kendine su
ihtiyacını karşılamakta zorlanan bir havzadır. Bunun yanında su kaynaklarının
bilinçsizce kirletilmesi ve havzanın su potansiyelinin önemli bir bölümünü
havza dışında yer alan Gaziantep şehir merkezine transfer edilmesi, havzadaki
mevcut su sorunlarını daha da derinleştirmektedir. Havzada yer alan il ve ilçe
merkezlerine ait nüfus ve su ihtiyaç projeksiyonları incelendiğinde mevcut
uygulamaların devam etmesi durumunda havzada gelecekte daha ciddi su
sorunlarının yaşanacağı öngörülmektedir.
Aksu Çayı Havzası’nda sürdürülebilir bir su yönetimi planlamasının
oluşturulabilmesi için öncelikle Aksu Çayı Havzası için kapsamlı bir havza
yönetim planı oluşturulmalı ve tüm yatırım planlamaları bu plana göre
yapılmalıdır. Aksu Çayı ve yan kollarından Öznecik Dere, Karaçay, Erkenez Çayı
ve Sır Barajı’nda yaşanan endüstriyel su kirliliği acil bir şekilde kontrol altına
alınmalıdır. Havzanın tarım potansiyeli yüksek bir havza olması nedeniyle
havzadaki tarımsal sulamada kullanılan geleneksel salma sulama sistemleri
yerine suyu daha verimli kullanmaya imkan tanıyan modern sulama sistemlerine
geçiş sağlanmalıdır. Son olarak Aksu Çayı Havzası üzerinde su baskısı oluşturan
Gaziantep şehir merkezinin içme ve kullanma suyu ihtiyaç projeksiyonları, Aksu
Çayı Havzası yerine su potansiyeli açısından daha zengin olan Fırat-Dicle
Havzasına yöneltilerek havza üzerindeki su baskısı sonlandırılmalıdır.
Anahtar Kelimeler: Aksu Çayı Havzası, Ceyhan Havzası,
Kahramanmaraş, Havza Yönetimi, Su Yönetimi