Akademik Veri Yönetim Sistemi
Tezin Türü: Doktora
Tezin Yürütüldüğü Kurum: İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Antropoloji, Türkiye
Tezin Dili: Türkçe
Öğrenci: Eyüp Çelik
Danışman: Güldem Büyüksaraç
Özet:
Yerel dindarlık, statik bir inanç sistemini uygulama biçimi olmanın çok ötesinde; bedensel pratikler, sembolik yapılar, mekânsal-zamansal düzenlemeler aracılığıyla günlük yaşama nüfuz eden ve toplumsal dokuyla sürekli etkileşim içinde değişen bir olgudur. Bu doktora tez çalışması, Türkiye’de Kürt nüfusunun yoğun olduğu belirli Doğu ve Güneydoğu Anadolu illerine odaklanarak, halk İslam’ının gündelik yaşam örüntülerinde tarihsel süreklilik ve toplumsal dönüşüm süreçlerini incelemektedir. Araştırmanın coğrafi bağlamı, etnisite ve mezhebin diğer kültürel öğelerle iç içe geçtiği, İslam'ın farklı yorumlarına tanıklık eden mekânlar olarak, yerel dindarlık biçimlerinin hem içsel mantığını hem de değişen yönlerini gözlemlemek için eşsiz bir laboratuvar niteliğindedir.
Kürtlerin meskûn olduğu bu yerlerde süreci şekillendiren çeşitli tarihsel ve toplumsal dinamikler bulunmaktadır. Modernleşme ve ulus-devlet inşa süreçleri, devletin İslam anlayışını kurumsallaştıran Diyanet İşleri Başkanlığı aracılığıyla yerel dini otoritelerin meşruiyetini sınırlamış ve halk dindarlığı üzerinde dönüştürücü bir etki yaratmıştır. Kentleşme, zorunlu göç, eğitim imkanlarının genişlemesi, dijital teknolojilerin yaygınlaşması ve dini söylemlere erişimin artması gibi yapısal değişkenler de bireylerin inanç dünyasını, dini tutumlarını ve pratiklerini yeniden şekillendirmiştir. Bu faktörler, yerel İslam anlayışlarının hem bireysel hem de kolektif düzeyde yeniden müzakere edilmesine yol açmıştır.
Bu çalışmanın temel amacı, yukarıda sıralanan tarihsel, toplumsal, politik ve teknolojik dönüşüm süreçlerinin, Kürt halk İslam’ı bağlamında ortaya çıkan yerel dindarlık örüntüleri üzerindeki etkilerini çok boyutlu bir şekilde incelemektir. Bu kapsamda, bireylerin inanç dünyasında, dini pratiklerinde ve kutsal mekânlarla kurduğu ilişkilerde meydana gelen dönüşümler; cinsiyet (erkek-kadın), eğitim düzeyi (eğitimli-eğitimsiz), yaş grubu (genç, orta yaş, yaşlı) ve mekânsal farklılıklar (kırsal-kentsel) gibi eksenler dikkate alınarak analiz edilecektir.
Katılımlı gözlem, derinlemesine görüşme ve yaşam öyküsü gibi etnografik yöntemlerle yürütülecek olan araştırma, birey ve toplulukların güncel dinsel deneyimlerini retrospektif değerlendirmeler eşliğinde inceleyecektir. Çalışma, dindarlığın yalnızca normatif bir yapı olmadığını, gündelik yaşamın içinde müzakere edilen ve iktidar ilişkileriyle örülü bir alan olduğunu göstermeyi amaçlamaktadır. Çalışmanın etnografik odaklarından biri, yerel halk İslam’ı deneyiminde merkezi bir yere sahip olan türbe ziyaretleri ve evliya kültleridir. Özellikle kadın bir evliyaya atfedilen bir türbenin çevresinde şekillenen dini pratikler, toplumsal cinsiyet, etnisite, mekân ve otoritenin kesiştiği dinamikler çerçevesinde ele alınacaktır. Ayrıca, kadın evliya kültü erkek evliya türbeleriyle karşılaştırılarak, toplumsal cinsiyet ve kutsallık ilişkisi tartışmaya açılacaktır.
Bu tez araştırması, yerel dindarlığı etnisite, otorite ve toplumsal yapı eksenlerinde inceleyerek; halk İslam’ı üzerine görece sınırlı bir literatüre katkı sunacaktır. Kürt topluluklarda gözlemlenen dindarlık tezahürlerinde tarihsel süreklilik ve toplumsal değişimin dinamiklerini anlamaya çalışırken, dinin gündelik hayatla kurduğu ilişkiyi yerel bağlamda yeniden düşünmeyi amaçlamaktadır. Özellikle marjinalleşmiş veya görünmez kılınmış madun dini aktör ve pratikleri merkeze alarak, dinin toplumsal dokudaki süreklilik ve kırılmalarını daha derinlikli biçimde inceleyecektir.